دانشیار گروه جراحی مغز و اعصاب دانشگاه علوم پزشکی مشهد و فلوشیپ ستون فقرات با اشاره به طرح تحقیقاتی " بررسی نتایج جراحی تعبیه شنت بطنی- صفاقی در کودکان" که از سوی معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی مشهد به عنوان یکی از طرح های منتخب پایان یافته معرفی شده، اظهار کرد: آنچه بیش از همه و اکنون به عنوان شایع‌ترین شیوه درمان بیماران هیدروسفالی بکار گرفته میشود، تعبیه‌ی شنت‌های بطنی- صفاقی در فضای سر است که با انتقال مایع مغزی- نخاعیِ تجمع یافته در مغز به داخل شکم، از فشار وارد شده به مغز می کاهد و از درگیر شدن بیمار با عوارض این فرایند جلوگیری می کند.
دکتر حمید رضایی در گفتگو با وبدا، ضمن بیان این مقدمه که پدیده‌ی هیدروسفالی یا افزایش مایع مغزی- نخاعی در کودکان، شایع‌ترین علتی است که بیماران اطفال را به اتاق عمل جراحی اعصاب می کشاند افزود: با توجه به اینکه مغز ( خصوصاً در بالغین) در یک فضای بسته قرار دارد ( که شامل خود مغز، گردش خون داخل مغز و همینطور مایع مغزی- نخاعی است) چنانچه هر یک از موارد فوق، در این فضا بیشتر از حد معمول باشند، فشار بر اعضای دیگر خواهد آمد، مثلاً اگر مایع مغزی- نخاعی به هر علتی افزایش یابد، فشار به مغز و گردش خون افزایش یافته و عوارضی را برای بیمار ایجاد خواهد کرد.
وی افزود: چنانچه این اتفاق در بالغین بیفتد، معمولاً علائمی مثل کاهش هوشیاری و تهوع را ایجاد می‌کند، اما در مورد اطفال خصوصاً در نوزادان چون جمجمه هنوز بسته نشده و فضا برای رشد دارد، در حالت هیدروسفالی یک رشد فزاینده دور سر نوزاد اتفاق می افتد و علائمی مثل بی حالی تا خوب شیر نخوردن و کاهش هوشیاری و حتی تشنج رخ می‌دهد. این مایع مغزی-نخاعی در واقع یک مایعی است که مغز در آن غوطه ور است و مثل بالشتک عمل می‌کند و در واقع از ضربه‌های خفیفی که قرار است به مغز وارد شود، جلوگیری می‌کند. علاوه بر این در بحث ایمونولوژی بدن و رساندن یک سری مدیاتورها به داخل مغز هم تاثیرگذار است.
عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد همچنین گفت: در طول روز حدود ۵۰۰ سی‌سی مایع مغزی- نخاعی از بطن‌های مغز ترشح میشود و وارد گردش خون مغزی شده و از سیاه‌رگ‌ها جذب می‌گردد، این روندی طبیعی است که چندین بار در طول روز تکرار میشود. اما در اطفالی که دچار هیدروسفالی می‌شوند این گردش از تولید تا جذب مایع، در یک جایی دچار وقفه میشود و اغلب این وقفه از نوع انسدادی است، در نتیجه مایع مغزی- نخاعی جذب نمی‌شود و فشار مغز افزایش می‌یابد و در نتیجه این اتفاق علائمی که ذکر شد برای بیمار ایجاد میشود. لذا ما در جراحی مغز و اعصاب برای اینکه فشار مغز را پایین بیاوریم، دنبال یک راه فرعی هستیم که این مایع جمع شده در بطن‌های مغز را به جایی منتقل کنیم که خوب جذب شود.
وی ادامه داد: در قدیم خصوصاً در موارد اورژانس، یک کتتر را از زیر پوست و داخل جمجمه رد می‌کردند که سر آن هم بیرون بود و موقتاً مایع را از داخل جمجمه کم می‌کرد، پس از آن، آنچه که بیش از همه و اکنون هم به عنوان شایع‌ترین درمان این بیماری استفاده میشود، شنت‌های بطنی- صفاقی هست، در این روش ما یک کتتر را از زیر پوست جمجمه وارد بطن‌های مغزی می‌کنیم؛ جایی که CSF است و این کتتر، پمپی دارد که سر آن زیر پوست جمجمه ثابت میشود و از همان زیر پوست سر، از گردن و زیر سینه و سر آن به فضای داخل شکم منتقل میشود. در فضای شکم این آب اضافه جذب میشود و وارد گردش خون شده و همان سیکل را از مسیر دیگری ایجاد می‌کنیم. روش‌های آندوسکوپی هم که البته محدودیت‌های خاص خود را دارد، یکی دیگر از روش هاست، اما باز هم در اطفال به ویژه در نوزادان کمتر از یک سال شنت مغزی صفاقی، درمان استاندارد است با حداقل عوارض. مزایای این شنت آن است که علائم بیمار را از بین می‌برد، مثلاً هوشیاری مریض برمی‌گردد و علائم دیگر بهبود پیدا می‌کند، لیکن دردسرهای خود را نیز دارد چون یک جسم خارجی است که در مغز گذاشته میشود و شایع‌ترین عارضه آن اختلال عملکرده شنت است، این اختلال عملکرد می‌تواند به علت عفونت یا انسداد باشد و در اطفال تا ۴۰ درصد اختلال عملکرد را به صورت شایع داریم که منجر به انتقال مجدد بیمار به اتاق عمل و هزینه‌ها و عوارض تحمیلی میشود. همچنین هر بار که اختلالی در این شنت به وجود بیاید، می‌تواند عوارض ماندگاری را برای مریض ایجاد کند؛ از اختلال در پیشرفت رشد حرکتی کودک گرفته تا رشد شناختی.
بنابراین در طرحی که ما انجام دادیم، در درجه اول آمدیم از ابتدای سال 1398 تا ۱۴۰۲ تقریباً ۱۹۷ مورد کودک بیمار در بیمارستان اکبر را که تحت عمل شنت مغزی قرار گرفته بودند مورد مطالعه قرار دادیم. ( بیمارانی که قبلاً عفونت داشتند یا سن آنها بالاتر از ۱۸ سال بود از مطالعه خارج شدند) و پس از جراحی، یک ماه، سه ماه، ۶ ماه و حداقل یک سال پس از جراحی آنها را تحت پیگیری قرار دادیم. از نظر عفونت، عملکرد شنت، بهبود عملکرد حرکتی این بیماران بعد از عمل شنت و عوارض شناختی که برای آنها ایجاد می‌کند مقایسه‌ای هم با آمار جهانی داشتیم که از نظر تعداد حجم قابل قبولی بود. مطالعات دیگری هم که انجام شده بود، ریسک عفونت را تقریباً مثل ما گزارش کردند. در مطالعه ما ۸.۸ درصد میزان عفونت وجود داشت و بیمارانی که شنت مغزی گرفته بودند با عفونت بازگشتند. این عفونت ممکن است، یک عفونت سطحی باشد که معمولاً آنتی بیوتیک تجویز میشود. اما در اغلب موارد نیاز است که شنت خارج شود و موقتاً از یک کتتر اکسترنال استفاده شود تا عفونت مغز کاملاً رفع شود.پس از آن مجدد برای بیمار شنت گذاشته میشود. تقریبا ۲۴ درصد بیماران دچار اختلال شنت، کوتاه شدن شنت یا عوارض مربوط به آن می‌شوند.
موضوع مرگ و میر هم در این بیماران بررسی شد، متاسفانه کودکانی که دچار هیدروسفالی می‌شوند، معمولاً بیماری آنها همراه با یک سری مشکلات سندرومیک است و به طور خاص شامل هیدروسفالی نیست لذا مرگ و میر در این بیماران به دلیل سایر عوارض بیشتر است. اما در مطالعه ما مرگ و میر در ۵ سال، تا ۲۰ درصد هم رسید؛ در حالی که در سایر مطالعات این رقم کمتر ذکر شده بود و البته این اختلاف به دلیل فالوآپ طولانی‌تری است که ما داشتیم و طبیعتاً آمار مرگ و میر بالاتری ثبت می شد. اما در این مطالعه تلاش کردیم که فاکتورهای کاهش دهنده عوارض را هم تقویت کنیم؛ مثلاً اینکه همزمان با گذاشتن شنت آنتی بیوتیک در داخل بطن‌های مغزی تزریق شود، پیگیری‌های ما و نوع شنتی که استفاده میشود مورد دقت بیشتری باشد ( امروزه شنت هایی وجود دارد که با آنتی بیوتیک پوشیده شده و داخل مغز گذاشته میشود) تا در نهایت این عوارض را بتوانیم به حداقل برسانیم. در همین راستا یک مطالعه دیگر نیز انجام دادیم که در واقع شنت بطنی- صفاقی در محل دیگری از فضای سر تعبیه میشود تا ببینیم که آیا در نتیجه بهتر کار موثر خواهد بود یا نه.
دانشیار گروه جراحی مغز و اعصاب دانشگاه علوم پزشکی مشهد تاکید کرد: همه تلاش ما این است که عفونت و عوارض این شنت ها را برای بیماران به حداقل برسانیم، چون وابستگی مادام العمر به آن دارند و در واقع کاهش این عوارض می تواند در وهله اول کمک به بیمار و خانواده او و در گام بعدی کمک به سیستم بهداشتی- درمانی کشور باشد.
دکتر رضایی در پاسخ به این پرسش که نتایج به دست آمده در درمان‌هایی که بعداً برای این بیماران تعریف میشود چه تاثیری خواهد داشت گفت: این مطالعات، از باب اینکه بتوانیم درمان آنتی بیوتیکی بهتری را برای مریض در نظر بگیریم کمک کننده است؛ ضمن اینکه در اغلب اوقات خانواده‌های این بیماران یک سری سوالاتی از ما دارند که باید اطلاعاتی را داشته باشیم تا بتوانیم پاسخ آنها را بدهیم، بنابراین وقتی مطالعات داشته باشیم، می‌توانیم با استناد به این مطالعات پاسخ آنها را بدهیم. همچنین این مطالعات کمک می‌کند اطلاعات جامع‌تری را بتوانیم به مراجعین ارائه کنیم و روش‌های جایگزینی را داشته باشیم تا عوارض را به حداقل برساند.
