همراه با مروری بر طرح مطالعاتی « تاثیر مداخله مشارکتی جامعه محور، بر سواد سلامت سرطان کولورکتال در میانسالان»
دکتر حمیدرضا زنده طلب متولد 1348 در شهرستان ارومیه (استان آذربایجان غربی )، عضو هیات علمی و دکترای تخصصی(PhD) پرستاری و مدیر گروه پرستاری سلامت جامعه در دانشگاه علوم پزشکی مشهد، از جمله اساتید پرتلاش و متخصص در این مجموعه دانشگاهی است که طی 16 سال گذشته، با فعالیت های موثر خود در حیطه های آموزشی و پژوهشی، خدمات ارزنده ای را به جامعه علم پژوه کشور و خصوصاً خانواده بزرگ دانشگاه علوم پزشکی مشهد ارائه نموده است. در این گفتگو، میزبان دکتر حمیدرضا زنده طلب هستیم، تا ضمن آشنایی بیشتر با فعالیت ها و دستاوردهای علمی-پژوهشی این استاد با سابقه، اطلاعاتی را در خصوص یکی از طرح های پژوهشی وی با عنوان « تاثیر یک مداخله مشارکتی جامعه محور بر سواد سلامت سرطان کولورکتال( روده بزرگ) در میانسالان » کسب کنیم. اینک گفتگوی وبدا با استاد و محقق دانشکده پرستاری- مامایی دانشگاه علوم پزشکی مشهد را می خوانید:
" من دکتر حمیدرضا زنده طلب متولد 1348 در شهرستان ارومیه (استان آذربایجان غربی ) هستم، دوران تحصیل در مدرسه را در زادگاهم و تا سال 1367 به پایان رساندم و با اخذ دیپلم، در همان سال در دانشکده پرستاری دانشگاه علوم پزشکی گناباد پذیرفته شدم. در سال 1371 بعنوان دانشجوی برتر(رتبه اول) از دانشگاه گناباد فارغ التحصیل شدم و پس از آن طرح و سربازی خودم را در شهرستان سرخس(استان خراسان رضوی) و شهرستان ایرانشهر( استان سیستان و بلوچستان) گذراندم. در سال 1375 با رتبه 2 در دانشگاه تربیت مدرس در تهران، جهت ادامه تحصیل در مقطع ارشد پذیرفته و در سال 1377 از آن دانشگاه فارغ التحصیل شدم و سپس بعنوان هیات علمی در دانشگاه آزاد سبزوار مشغول بکار شدم که حدود 9 تا 10 سال ادامه داشت و از سال 1387 افتخار حضور در دانشگاه علوم پزشکی مشهد را دارم، در سال 1393 در مقطع PhD پرستاری در دانشگاه تربیت مدرس تهران با رتبه 4 پذیرفته شدم و در حال حاضر هم بعنوان عضو هیات علمی در خدمت دانشجویان هستم".
دکتر زنده طلب در خصوص کارنامه کاری و دستاوردهای آن نیز اینچنین می گوید: " تاکنون استاد راهنمای پایان نامه‌ی 11 دانشجو بوده ام و 10 مورد مشاوره پایان نامه داشته ام ، همچنین 39 مورد طرح و پروژه و 26 مورد چاپ مقالات در مجلات داخلی و خارجی داشته ام که در همایش های داخلی 16 مورد آن ارائه شده است. تالیف یک کتاب با عنوان" اپیدمیولوژی بیماری های عفونی" را از دیگر کارهای علمی است که در طول سالهای اخیر انجام شده است".
استاد مجّرب دانشکده پرستاری و مامایی، با اشاره به یکی از طرح های پژوهشی خود با عنوان « تاثیر یک مداخله مشارکتی جامعه محور بر سواد سلامت سرطان کولورکتال( روده بزرگ) در میانسالان » که در سال 1402 انجام و به تدوین یک برنامه مراقبتی برای افراد در جامعه منتج شده اظهار می کند: " بطور تقریبی سالانه حدود 19 میلیون موارد جدید ابتلاء به سرطان داریم و 10 میلیون مرگ ناشی از سرطان در سطح جهان روی می دهد. در میان سرطان های مختلف؛ سرطان های روده بزرگ از نظر ابتلاء رتبه سوم (با 2 میلیون ابتلاء سالانه) و از نظر مرگ و میر رتبه دوم (با 1 میلیون مرگ سالانه) را به خود اختصاص داده اند. طی سه دهه گذشته، بروز و مرگ ناشی از سرطان های روده بزرگ در جهان حدود ۱۰ درصد افزایش یافته است و.سالانه 11 تا 12 هزار مورد جدید ابتلا سرطان روده بزرگ در کشور داریم. (به عبارت دیگر میزان بروز این بیماری تقریبا 16 نفر به ازاء هر 100 هزار نفر از جمعیت کشور است) و استان‌های اصفهان، سمنان، تهران، یزد، قم، خراسان رضوی از نظر شیوع سرطان روده بزرگ دارای بیشترین شیوع می باشند.
از نظرسن ابتلاء هم در حالیکه سن بروز سرطان روده بزرگ، عمدتا بالای ۵۰ سال است، اما مطالعات جهانی و همچنین کشور خودمان نشان می دهد، سن ابتلاء پایین آمده و زیر 50 سال است. اما همچنان، بیشترین میزان شیوع سرطان روده بزرگ در کشور مربوط به سنین بالای ۵۰ سال بویژه سنین ۶۵ سال به بالا میباشد. در گذشته از هر ۱۰ نفر مبتلا به سرطان روده بزرگ یک نفر کمتر از ۵۰ سال سن داشت ولی متأسفانه در حال حاضر از هر پنج نفر یک نفر زیر ۵۰ سال سن دارد که به این بیماری مبتلا است.
این عضو هیات علمی پیرامون علائم بالینی این سرطان تصریح می کند: " بسیاری از مبتلایان سرطان روده بزرگ در ابتدای بیماری، علامت بالینی خاصی ندارند و با گذشت زمان علائم هشداردهنده بیماری در آنها آشکار می‌شوند مثل" خونریزی از مقعد و مدفوع خونی، تغییر در عادات اجابت مزاج که بیش از چند هفته مداومت داشته باشد. تقریباً منشآ ۹۵ درصد موارد سرطان روده بزرگ پولیپ های آدنوماتوز روده است که برای مدت طولانی در روده وجود دارند. پولیپ‌های روده معمولاً علامت بالینی خاصی در بدن ایجاد نمی‌کنند؛ ولی به مرور زمان می توانند به سرطان تبدیل شوند". هر چه اندازه پولیپ ها بزرگ‌تر و تعداد آنها بیشتر باشد، شانس بروز سرطان روده بزرگ و میزان خطر بدخیمی آن هم بیشتر می‌شود" این پولیپ‌های روده از جمله ضایعات پیش‌سرطانی هستند که شیوع ۲۵ درصدی درافراد بالای ۵۰ سال دارند و تبدیل آنها به ضایعات سرطانی به طور معمول بین 5 تا 10 سال طول می کشد.
دکتر زنده طلب در خصوص عوامل خطر نیز معتقد است که " یکسری عوامل خطر و ریز فاکتور ها در این بیماری وجود دارد از جمله: سن ۵۰ سال و بالاتر (خطر ابتلاء به سرطان روده بزرگ با بالارفتن سن افزایش می‌یابد، به‌طوری‌که تقریباً دو سوم موارد سرطان روده بزرگ در افراد ۵۰ ساله و مسن‌تر به وجود می‌آید)، سابقه داشتن پولیپ در روده بزرگ، سابقه سرطان روده بزرگ در بستگان درجه یک (پدر، مادر، برادر، خواهر یا فرزند) در سن کمتر از ۶۰ سال، سابقه بیماریهای التهابی روده مثل کولیت السراتیو یا کرون، عوامل وراثتی و ژنتیکی، سبک زندگی ناسالم (مصرف دخانیات، سیگار بخصوص در زنان، قلیان یا تریاک، مصرف الکل)، رژیم غذایی نامناسب نظیر(رژیم‌های کم کلسیم، کم شیر و کم فیبر، استفاده رژیم های پرچرب بویژه چربی حیوانی، مصرف زیاد گوشت قرمز و فرآوری شده، استفاده غذاهای آماده یا فست فود، مصرف زیاد غذاهای نمک خورده و کباب شده با ذغال، مصرف کم سبزیجات و میوه‌های تازه) که می تواند زمینه ساز بروز این بیماری باشد . در کنار این موارد؛ پرخوری، کم تحرکی، چاقی، کبد چرب غیرالکلی و دیابت هم جزو عوامل مستعد کننده بشمار می رود".
این عضو هیات علمی تاکید می کند: " با توجه به سهم ۳۰ درصدی چاقی در بروز بسیاری از سرطان‌ها باید گفت: در کشور ما پرخوری، چاقی و اضافه وزن و کم تحرکی نقش بسیار مؤثری در افزایش سرطان روده بزرگ داشته است؛ در دهه اخیر بطوری که مطالعات نشان داده که نزدیک به 60 تا ۷۰ درصد ایرانی‌ها یا چاق هستند یا اضافه وزن دارند؛ و ۹۰ درصد تحرک کافی ندارند و ۸۰ درصد از این مجموع، اصلاً تحرک ندارند و این وضعیت، در ادامه روند صعودی نگران کننده سرطان روده بزرگ در ایران قطعاً مؤثر است.از طرفی دیگر رشد جمعیت و پیری جمعیت به شتاب بروز این بیماری که عمدتاً در سنین بالای ۵۰ سال بروز می‌کند، افزوده است.
بنابراین ضرورت رعایت سبک زندگی سالم و رژیم غذایی سالم در پیشگیری از این بیماری مورد تاکید است. در کنار رعایت اصول مربوط به سبک زندگی سالم و برنامه غذایی سالم، یکسری برنامه‌های غربالگری از مهمترین عوامل موفقیت کشورها در کنترل روند افزایشی سرطان های روده بزرگ است. بطوری که نرخ بروز سرطان های روده بزرگ در کشورهایی که این برنامه های غربالگری را طی دو سه دهه گذشته آغاز کرده اند، کاهش یافته است. زمان طلایی برای انجام غربالگری سرطان روده بزرگ در مرحله قبل از پیدایش علائم بالینی هست که در این فاز شانس درمان و معالجه بیماری را تا ۹۰ درصد افزایش پیدا می کند."
دکتر زنده طلب درباره فواصل زمانی غربالگری روده بزرگ هم بیان می کند: " در کسانی که عضوی از خانواده آنها، این سرطان روده بزرگ داشته است، ۲ تا ۳ برابراینها بیشتر در معرض خطر ابتلاء به این نوع سرطان هستند بنابراین غربالگری را باید ۱۰ سال یعنی فرض بفرمایید فرد مبتلا در 55 سالگی مبتلا شده و اعضای خانواده باید از 45 سالگی برنامه های غربالگری را شروع کنند. این نکته هم مهم است که برنامه‌های غربالگری، عمدتا افراد ظاهراً سالم و بدون مشکل خاص را بیشتر مورد هدف قرار می‌دهند. اما افراد بالای ۵۰ سال بویژه کسانی که یکی از علائم خطر را دارند باید زودتر تحت غربالگری روده بزرگ قرار گیرند.
بحث مهم پیشگیری بخش دیگری از سخنان این استاد با سابقه است که در رابطه با آن می گوید: " در خصوص پیشگیری از بیماری همان طور که عرض شد، با تغییر سبک زندگی یا اتخاذ یک می‌توان از ۵۰ درصد موارد ابتلا به سرطان روده بزرگ جلوگیری کرد. مصرف زیاد گوشت قرمز و به ویژه گوشت فرآوری شده مانند: سوسیس و کالباس از سنین کودکی، چاقی و کم تحرکی، استفاده از مواد شیرین کننده مصنوعی و نگهدارنده، مصرف آنتی‌بیوتیک خودسرانه در افزایش بروز سرطان زودرس روده موثر است و نقش داشته باشد. از سوی دیگر مصرف سبزیجات، غلات کامل و فعالیت فیزیکی مناسب در کاهش ابتلا به سرطان روده بزرگ نقش دارد. در نظر داشته باشید در واقع مهمترین راهکار ما برای پیشگیری از سرطان های کولورکتال در واقع داشتن سبک زندگی سالم و انجام مستمر برنامه های غربالگری هست. در همین راستا مطالعه ما تحت عنوان اجرای یک برنامه مشارکتی جامعه محور بر سواد سلامت کولورکتال در جمعیت میانسال که در واقع گروه هدف در برنامه غربالگری هستند به انجام رسیده است. متغیر مستقل ما در این مطالعه یک برنامه مشارکتی و متغیر وابسته ما سواد سلامت بوده عمدتا مردم برای انجام رفتارهای سالم و کاهش خطر ابتلا به بیماریها نیاز به توانمندی در دستیابی، پردازش و درک اطلاعات در حوزه سلامت دارند. که ما به این توانایی، سواد سلامت می گویند. این توانمندی به تصمیم گیری های مناسب و انتخاب های صحیح افراد درباره مسائل و موضوعات پیرامون سلامت کمک می کند".
وی در خصوص اهمیت سواد سلامت و اصول آن در راستای پیشگیری از این بیماری اظهار می کند: " سواد سلامت بر دو اصل پایه ریزی شده؛ اصل اول اینکه: همه افراد حق دارند اطلاعاتی داشته باشند که به آنها در تصمیم گیری های بهداشتی کمک بکند. اصل دوم اینکه: خدمات و آموزش های بهداشتی باید به طریقه و به گونه ای روشن و قابل درک برای افراد ارائه شوند. این نکته حائز اهمیت است که سواد سلامت پایین، باعث بروز مشکلات متعدد در نحوه مدیریت مسائل و موضوعات مربوط به حوزه سلامت می شود. از جمله: باعث افزایش خطر ابتلا به بیماری، افزایش مراجعه بیشتر به مراکز درمانی و مدت اقامت طولانی تر در بیمارستان و در نهایت افزایش هزینه ها و بار ناشی از انواع بیماری ها می شود. در خصوص بیماریهای مزمن نظیر انواع سرطان ها، سواد سلامت نقش بسیار مهمی در پیشگیری از بروز این بیماریها و همچنین در خودمدیریتی این بیماریها بر عهده دارد. در یک مطالعه ملی که در خصوص سنجش سواد سلامت بزرگسالان ایرانی انجام شده نتایج مطالعه نشان داده شده که تقریباً از هر دو نفر ایرانی یک نفر از سواد سلامت محدود برخوردار است، که این موضوع لزوم توجه به مداخلات حوزه سواد سلامت را تبیین می کند. یکی از راهبردهای موثر برای افزایش سواد سلامت استفاده از رویکردهای جامعه محور است. بطور کلی در حوزه بهداشت و سلامت، برنامه ها و مداخلات بجای تمرکز روی تک تک افراد، بیشتر بر گروه های اجتماعی و توده های مردم، متمرکز است. از این رو رویکردهایی که بر اساس تحقیقات مشارکتی جامعه محور یا Community based participatory research اصطلاحا شکل گرفته اند، می توانند تاثیرات بیشتری در این حوزه داشته باشند. این مداخلات اغلب با اصول کلیدی از جمله ظرفیت سازی، ارتباط محلی، بررسی نقاط قوت و ضعف و استفاده از منابع و ظرفیت های موجود ساماندهی می شوند، که در مقایسه با رویکرد تحقیق سنتی، اینها قصد دارد که اعضای جامعه را در کلیه مراحل تحقیق مشارکت بدهند.
وی با تاکید بر اینکه پژوهش های فوق، عمدتا بر نیازهای اجتماعی استوار است تصریح می کند: " نتایج تحقیق باید پاسخگوی نیازهای جامعه باشد و راه حلی برای مشکلات سلامت در جامعه ارائه کند و این مطالعات نقش ارزشمندی را در ارتقا سلامت و بهبود آن دارند. پرستار سلامت جامعه از آنجا که نقش های آموزشی و حمایتی، مدیریتی، رهبری، پژوهشی دارد و با گروه های مختلف جامعه در تعامل و ارتباط است، لذا صلاحیت علمی لازم را برای جلب مشارکت افراد جامعه بر فعالیت ها و پروژه های بهداشتی دارا است، بنابراین تاثیر پرستار سلامت جامعه در جلب مشارکت جامعه در فعالیت های بهداشتی غیر قابل انکار است.
وی در ادامه بیان می کند: " مطالعه ای که ما انجام دادیم در حیطه پیشگیری سطح اول و از طریق درگیر نمودن و مشارکت دادن اعضای جامعه بر ارتقای سواد سلامت شان مشخصا در ارتباط با سرطان کولورکتال متمرکز شد. منظور از مداخله مشارکتی جامعه محور در این مطالعه برنامه ای بوده شامل؛ مشارکت کلیه واحدهای پژوهش، پرسنل مرکز بهداشت و رابطین سلامت جهت نیازسنجی و مشخص کردن برنامه های آموزشی و حمایتی- ارائه برنامه های مشاوره فردی و تلفنی به مددجویان میانسال برگزاری پنج جلسه کلاس آموزش گروهی بصورت کارگاهی در محل مرکز بهداشت و محل فرهنگ سرا و یا مسجد محل بوده است، در کنار این موارد تهیه و توزیع مواد و جزوات آموزشی- پیگیری های حضوری از طریق بازدید منزل توسط رابطین بهداشت و ارجاع مشارکت کنندگان برای انجام آزمون های غربالگری به مراکز بهداشتی در تحقیق ما مورد استفاده قرار گرفته است".
دکتر زنده طلب در خصوص ماهیت طرح پژوهشی هم عنوان می کند: " این طرح تحقیقی و پژوهشی از نوع کارآزمایی میدانی شاهددار تصادفی بوده، و دارای کد اخلاق IR.MUMS.NURESS.REC.1401.104 و کد کارآزمایی IRCT20230310057666N1 بالینی هست مطالعه بر روی 64 مشارکت کننده میانسال بین افراد 40 تا 59 سال بودند در سال 1402 انجام شد. جامعه این پژوهش را کلیه میانسالان (افراد 59-40 سال) مراجعه کننده به مرکز خدمات جامع سلامت شاهد (واقع در منطقه قاسم آباد مشهد) مراجعه می کردند و دارای پرونده بودند پژوهش روی آنها انجام گرفته است و جمعیت تحت پوشش این مرکز برابر با 34600 نفر میباشد. فرآیند نمونه گیری ما از مورخه 10/04/ 1402 آغاز شد، البته تصویب طرح مربوط به 17/12/1401 است، اما نمونه گیری از 10/04/1402 تا 12/05/1402 طول کشید و در 30/10/1402 نتایج نهایی پژوهش ارائه شد.
نحوه کار هم به این شکل بود که تیم پژوهش در محیط مرکز بهداشت مستقر شده و از طریق تلفن با میانسالان واجد شرایط مطالعه بودند، تماس برقرار کرده و درباره اهداف و مزایای مطالعه به آنان توضیح داده و مشارکت آنان در پژوهش جلب شد. پس از مشخص شدن گروه درگیر از گروه مداخلمان دعوت کردیم که در یک جلسه هماهنگی در مرکز بهداشت حضور داشته باشند، نظرسنجی از آنها انجام شد. جلسات گروهی با مشارکت مردم عادی، پرسنل مرکز بهداشت و رابطین سلامت جهت مشخص کردن آن برنامه ها صورت گرفت و بعد کلاس های حضوری ما انجام می شد که به مدت 45 تا 60 دقیقه در محل مرکز بهداشت، مجتمع فرهنگی و فضای سبز صورت می گرفت. کلاس ها بصورت پرسش و پاسخ و بحث گروهی بود و سعی می کردیم که از مشارکت فعال مشارکت کنندگان استفاده کنیم. محتوای آموزشی شامل: اهمیت سواد سلامت و عوامل موثر بر آن، آشنایی با سرطان روده بزرگ، عوامل خطر، علائم و نشانه ها، تست های تشخیصی و لزوم و اهمیت سبک زندگی سالم بود. یک ماه پس از اتمام مداخله مجددا واحدهای پژوهش از طریق پرسشنامه ها پیگیری شدند و جهت رعایت موازین اخلاقی مطالب در قالب پمفلت آموزشی در اختیار گروه کنترل قرار داده شد، میانگین سنی مشارکت کنندگان 48 سال بود، 13 نفر آقا و 33 نفر خانم بودند سواد اکثریت حدود(50 درصد) دیپلم بودند و شغل اکثریت کارمند بود. در نهایت مداخله مشارکتی ما توانست که سواد سلامت سرطان کولورکتال را در جمعیت میانسالان مراجعه کننده به مراکز جامع خدمات سلامت را ارتقا بدهد.
