پزشکی اجتماعی، یکی از رشته‌های کمتر شناخته شده پزشکی است. فارغ‌التحصیلان این رشته از آنجا که دانش وسیع و فراگیری را در حیطه مدیریت سلامت جامعه آموخته‌اند می‌توانند در سازمان‌ها، نهادها و دستگاه‌های دولتی و غیر دولتی که با موضوعات سلامت جامعه سر و کار دارند بکارگرفته شوند.
دکتر لیدا جراحی، مدیر گروه پزشکی اجتماعی در دانشگاه علوم پزشکی مشهد می‌گوید: "یکی از علل اصلی ناشناخته بودن پزشکی اجتماعی در ایران و بسیاری از کشورهای دیگر این است که فارغ التحصیلان این رشته‌ی تخصصی به طور مستقیم با بیمار و درمان آنها سر و کار ندارند. پزشکی اجتماعی از آن دسته علومی است که بر روی برنامه‌های مدیریت سلامت، پیشگیری، غربالگری و عوامل تعیین کننده و مؤثر بر سلامت کار می‌کند. بنابراین بیشتر کاربرد این رشته بر روی برنامه‌های کلان کشور در حوزه‌ی سلامت متمرکز است و طبیعی است که مردم چندان با این رشته آشنا نباشند".
هر چند خانم دکتر جراحی معتقد است این رشته در کشور ما نسبتا جدید است و قدمت طولانی ندارد اما مروری بر تاریخچه‌ی دانشگاه‌ها در ایران نشان می‌دهد که این رشته پیش از انقلاب هم برای چند دوره دانشجو گرفته و بعد تعطیل شده است اما پس از انقلاب، با تشکیل وزارت بهداشت و درمان و ایجاد شبکه‌های بهداشت و درمان در استان‌ها و شهرستان‌ها، بار دیگر رونق گرفته و دانشجویان و استادانی در این زمینه تربیت و تحویل نظام سلامت کشور شده‌اند.
در دانشگاه علوم پزشکی مشهد، گروه پزشکی اجتماعی، یک رویکرد دیگر و البته مهم هم را نیز بر عهده دارد. اعضای هیات علمی این گروه، در مشاوره روش تحقیق، بررسی‌ها و تحلیل آماری و محتوایی در بخش قابل توجهی از پایان‌نامه‌ها، پژوهش‌ها و تحقیقات رده‌های مختلف عمومی و تخصصی و علوم پایه دانشکده پزشکی همکاری دارند.
مردم از خدمات رایگان سلامت، استقبال بیشتری داشته باشند
جمعی از فارغ‌التحصیلان این گروه، در مراکز جامع خدمات سلامت، یا کلینیک‌های ارتقای سلامت، به عنوان مدیر، مشاور، طبیب و متخصص تحلیل و برنامه ریزی فعالیت‌های حوزه‌ی سلامت، حضور دارند.
دکتر جراحی می‌گوید: "برای مثال در حوزه‌ی دانشگاهی، کلینیک ارتقای سلامت به مدت چندسال در بیمارستان امام رضا(ع) و حدود یکسال در درمانگاه شهید احمدی فعال بود. به جهت اینکه پیشگیری و فعالیت‌های غربالگری و مشاوره‌ی سلامت این حوزه، چندان شناخته شده نیستند، استقبال از این مراکز هم آنقدر که باید رونق نگرفته است. هنوز این موضوع در باور مردم نهادینه نشده است که اگر به موقع از ابتلا به یک بیماری مطلع شوند یا بتوانند با مراقبت و اقدامات پیشگیرانه و سلامت‌محور، از بیمار شدن خود جلوگیری کنند، هم به خود و خانواده‌شان خدمت می‌کنند هم از هزینه‌های بهداشت و درمان جامعه می‌کاهند".
رسانه‌ها نقش مهمی در اطلاع‌رسانی دارند
دکتر جراحی می‌گوید: "دامنه خدمات مراکز جامع سلامت بسیار گسترده شده است و خدمات روانشناسی، مشاوره های سلامتی، تغذیه و غربالگری، ترک سیگار و مانند آن و حتی برخی آزمایشات به صورت رایگان یا با هزینه‌ی بسیار کم به جامعه‌ی تحت پوشش ارائه می‌شود، اما به نظر می‌رسد یکی از علل استفاده‌ی کمتر مردم از این خدمات، اطلاع‌رسانی کم و نا آشنایی مردم با این خدمات است.
وی ادامه می‌دهد: "در حال حاضر در بسیاری از مراکز جامع خدمات سلامت شهری و روستایی، کارشناسانی در رشته‌های مختلف آماده‌ی مشاوره رایگان به مردم هستند، از آن جمله مشاوره‌هایی در خصوص بارداری، فرزندآوری، مراقبت‌های فردی و اجتماعی، پیشگیری از بیماری‌های واگیردار و غیر واگیردار، سبک زندگی سالم و حوزه‌های مرتبط با سلامت. بجا است که مردم از این فرصت مهیا شده در دانشگاه و مراکز بهداشتی، به درستی بهره‌گیری نمایند و سطح سلامتی خود و خانواده‌شان را ارتقا ببخشند".
بخشی از وظیفه‌ی پزشکی اجتماعی، پژوهش و به ویژه تحقیقات کاربردی و مدیریتی در حوزه‌ی سلامت است. دکتر جراحی در این زمینه معتقد است انتظاراتی که در خصوص امتیاز و انتشار مقالات در مجلات خاص وجود دارد و همچنین وظایف و فعالیت های مختلف و متنوع عضو هیات علمی، یکی از موانع مهم تحقیقات در این زمینه می‌باشد.
وی اضافه می‌کند: البته باید در نظر داشت که پژوهش‌ها عمدتا تا زمان استفاده از نتایج آن هزینه‌بر هستند و باید به گونه‌ای برنامه‌ریزی شود که محدودیت‌های بودجه برای تحقیقات کاربردی به حداقل برسد. همچنین کار پژوهش در زمینه‌های مستقیما مرتبط با رشته‌ی پزشکی اجتماعی و سلامت جامعه نگر، نیازمند هماهنگی و همکاری سازمان‌ها و نهادهای مختلف است که این امر به خاطر مشکلات هماهنگی‌های بین‌بخشی، برخی از تحقیقات را با مشکل یا کندی در اجرا همراه می‌کند.
اقبال مجلات معتبر بر انتشار تحقیقات پایه و جهانی است!
بخشی از مشکل تحقیقات چه در این رشته و چه در سایر علوم پزشکی، کاربردی نبودن آنها برای جامعه‌ای است که تحقیق را انجام می دهد. به گونه‌ای که بخش زیادی از تحقیقات و یا مقالات، در جهت تولید علم و از مقوله‌ی علم محض می باشد.
دکتر جراحی در خصوص این مشکل می‌گوید: " اغلب مجلات معتبر و پرارجاع، تمایل به چاپ مقالاتی دارند که موضوع‌شان علوم پایه است یا به بررسی مشکلی پرداخته‌اند که دامنه‌ی جهانی دارد. در حالی که تحقیقات کاربردی در خدمات سلامت که بنام HSR (Health Services Research) شناخته می‌شوند، معمولا حوزه‌ی محدود‌تری دارند یا مربوط به یک کشور یا منطقه‌ی داخلی هستند. به این جهت این موضوعات چندان مورد اقبال مجلات جهانی و پژوهشگرانی که تمایل به چاپ مقاله در آن مجلات را دارند، نیست".
وی اضافه می‌کند: البته سازمان بهداشت جهانی هم، در کشورهای در حال توسعه که بودجه‌ی محدودتر و مشکلات منطقه‌ای بیشتری نسبت به کشورهای توسعه یافته دارند تاکید بیشتری بر انجام تحقیقات کاربردی که مشکلات بهداشت و درمان آن کشور را بررسی و برای آنها راه حل ارائه کند دارد اما همان‌طور که گفته شد، انگیزه‌های محققان برای این تحقیقات، اگر مورد حمایت سیستم دولتی نباشد چندان قوی نیست.
وی اضافه می‌کند: کار تحقیق میدانی و کاربردی، دشواری های خود را دارد و نیازمند هماهنگی‌های مختلف است. همچنین ممکن است مسائل مالی که در این تحقیقات، اهمیت بیشتری دارد به عنوان یک عامل بازدارنده عمل کند. عامل دیگر هم این است که عموما این نوع تحقیقات، در بخش غیر دولتی مشتری ندارد و لذا دولت باید برای مسائل اقتصادی آنها بودجه اختصاص دهد که با در نظر گرفتن حوزه‌های گسترده‌ی علوم کاربردی، این امر در کوتاه‌مدت میسر نیست.
برنامه‌ریزان حوزه‌ی سلامت، دانش فارغ التحصیلان این رشته را جدی‌تر بگیرند
دکتر جراحی همچنین می‌گوید متخصصان و فارغ التحصیلان رشته پزشکی اجتماعی در کنار دروس مرتبط با سلامت و پزشکی، دروس مدیریت و برنامه ریزی، اقتصاد سلامت، آمار و تحلیل در حوزه سلامت را آموزش دیده‌اند و لذا مدیران و تصمیم‌گیران حوزه‌ی سلامت، نباید فرصت استفاده از دانش این گروه را از سیستم دریغ نمایند.
او می‌گوید: یکی از رسالت‌های پزشکی اجتماعی، برنامه‌ریزی و مدیریت برنامه های سلامت، پیشگیری، مدیریت خطر، بررسی هزینه اثربخشی و غربالگری‌ها در حوزه سلامت است. از سطح وزارتخانه که سیاست گذاری‌ها و تصمیم‌گیری‌های کلان در آنجا انجام می‌شود تا بخش‌های مختلف مراکز بهداشت استان و شهرستان، فارغ التحصیلان این رشته می‌توانند مشاوران و مدیران لایقی باشند که اطلاعات مورد نیاز با انجام وظایف را که طی تحصیل کسب کرده‌اند ارائه کنند.
دکتر جراحی، معتقد است سامانه‌ی پرونده‌ی الکترونیک سلامت ایرانیان، یک پروژه‌ی خوب ملی است که در راستای اهداف پیشگیرانه و ارتقای سلامت مردم کشور طراحی شده است و مردم با مراجعه‌ی خود به مراکز جامع خدمات سلامت و پیگیری برنامه ها و مراجعات تعیین شده، بایستی کمک کنند که این برنامه، هر چه بهتر اجرا شود.
وی می‌گوید: "داشتن اطلاعات در زمینه‌ی سلامت مردم، مصرف داروها ، سابقه‌ی بیماری‌ها و اقدامات پیشگیرانه‌ای که افراد انجام می‌دهند می‌تواند برای برنامه‌ریزی ها و پیشگیری از بیماری‌ها مورد استفاده قرار گیرد و خطرات سلامتی افراد و جامعه را در آینده پیش‌بینی و یادآوری نماید. همچنین می‌توان به مردم سبک زندگی سالم را آموزش داد و توصیه‌های لازم را برای ارتقای سطح سلامت، خودمراقبتی، ارتقای سلامت و پیشگیری از بیماری ارایه نمود".
وی رشد بیماری‌های قلبی عروقی در کشور را یک زنگ خطر جدی برای حوزه‌ی سلامت می‌داند و می‌گوید: "علاوه بر عواملی مانند کم تحرکی و تغذیه ناسالم، برخی پژوهش‌ها نشان داده است که شیوع اضطراب و استرس، در کلان‌شهرها تا 50 درصد جمعیت را درگیر کرده که این یک فاجعه‌ی زیست‌شهری محسوب می‌شود و نیاز به آگاه‌سازی مردم، مشاوره، تغییر عادات و رفتارها و درمان موارد دارد".
