شما چه شغلی دارید؟ در چه محلی کار می‌کنید؟ چه مشکلات ایمنی، محیطی، فیزیکی و شیمیایی سلامت شما را تهدید می‌کند؟ آیا می‌خواهید یک شغل ایمن، خوب، با آسیب کم و با بهره وری بالا داشته باشید که خودتان، کارفرما و هم خانواده از نتایج کار شما راضی و خشنود باشند و زندگی سالم تری را سپری کنید؟
مهندسی بهداشت حرفه‌ای اگر چه برای بسیاری از دانشگاهیان، رشته‌ی شناخته‌شده‌ای است اما بیشتر مردم از محتوای این رشته‌ی دانشگاهی و خدماتی که قادر است برای رفاه و آسایش جسمی، روانی، فردی، خانوادگی و اجتماعی همه‌ی کارکنان و شاغلین جامعه ارائه دهد اطلاع ندارند.
این رشته یک دانش بین رشته‌ای است و بخش‌هایی از علوم مهندسی را با قسمت‌هایی از دانش پزشکی در خود جای داده، اما دانش آموختگان آن در صورتی که امکانات و شرایط برایشان مهیا باشد می‌توانند در سلامت شاغلین، ابزار مورد استفاده ومحیط کارشان نقش مهمی بر عهده بگیرند و با ترویج فرهنگ پیشگیری از بیماری‌ها ی ناشی از کار، حوادث و آسیب‌ها ی ناشی از کار و مطابقت دادن کار، محیط، ابزار با انسان، جایگاهی مناسب در ارتقای سلامت عمومی شاغلین و خانواده های آنها داشته باشند.
در دو دهه‌ی گذشته در نتیجه‌ی حوادث در محیط کار، نبود ایمنی، وجود آلاینده‌های محیطی، عدم رعایت اصول حفظ و ارتقای سلامت شاغلین، شاغلین زیادی جان خود را از دست داده‌اند و اگر بخواهیم میزان بیماریهای جسمی و روانی ناشی از ایمن نبودن و یا عدم رعایت ملاک‌های بهداشت حرفه‌ای را هم در نظر بگیریم، می‌توانیم جمعیت زیادی از شاغلین کشور را آسیب دیده از این مشکلات عنوان کنیم.
وضعیت این رشته در دانشگاه علوم پزشکی مشهد چگونه است؟ گروه‌های مهندسی بهداشت حرفه‌ای و ایمنی کار و بهداشت محیط اکنون در چه وضعیتی قرار دارند و دانش آنها چگونه می‌تواند به شاغلین محیط‌های مختلف در حفظ و ارتقای سلامت‌شان یاری برساند. چه مشاغلی در محدوده حمایت این مهندسین قرار می‌گیرند و چه ضمانت‌های اجرایی برای نظریات انسان‌دوستانه‌ی این افراد وجود دارد؟
این پرسش‌ها را با دکتر رمضان میرزایی، دکترای بهداشت حرفه‌ای و مدیر گروه بهداشت محیط و حرفه‌ای این دانشگاه در میان گذاشتیم.
دکتر میرزایی معتقد است همه‌ی شاغلین بخش خصوصی و دولتی، خانم‌های خانه‌دار، دانش‌آموزان مدارس و یا کودکان حاضر در مهدهای کودک و معدن‌کاران که در بالا و زیر زمین مشغول کارند و خلاصه تمام اقشار مردم که در محیط‌های مختلف فردی و اجتماعی به فعالیت و گذران زندگی روزمره اشتغال دارند مشمول خدمات اصول بهداشت حرفه‌ای هستند.
هر کدام از ما در هر محیطی که مشغول کار باشیم، یک سری ابزار و ادوات برای انجام کارها داریم، از یک سری عوامل محیطی استفاده می‌کنیم و تعدادی فاکتورهای طبیعی هم در محیط کار ما وجود دارد یا به وجود می‌آید. بنا بر این برای سلامت ماندن در حال کار و فعالیت، باید همه‌ی این عوامل اندازه‌گیری، ارزیابی و نسبت به استانداردهایی که برای این عوامل توسط دانشمندان تدوین شده، مورد مقایسه قرار گیرند. خدمات بهداشت حرفه ای در جهت تبدیل تولید به تولید سالم، محیط به محیط سالم وابزار وتجهیزات به انواع سالم آن می باشد.
مهندس بهداشت حرفه‌ای چه کسی است؟
دکتر میرزایی می‌گوید: مهندس بهداشت حرفه‌ای و ایمنی کار کسی است که همواره در فکر متناسب کردن کار، ابزار و محیط به منظور پیشگیری از حوادث و بیماریهای شغلی است و همواره در فکر تسهیل و روا نمودن کار ، بالابردن بهره‌وری و حفظ سرمایه عظیم انسانی و کمک به ایجاد تولید سالم، محیط کار سالم و انسان سالم است. مهندس بهداشت حرفه‌ای باید به خاطر گستردگی عوامل محیط کار (فیزیکی، شیمیایی، ارگونومیکی، بیولوژیکی)، از دانش مهندسی و بهداشتی خوبی برخوردار باشد و علوم متعددی در زمینه‌های مختلف را کسب نماید. مهندسین بهداشت حرفه‌ای، برای شناخت دقیق عوامل مختل کننده‌ی سلامت شاغلین، باید با مبانی فیزیک، شیمی، مکانیک، ریاضی آشنا باشد و بتواند از آنها بصورت کاربردی استفاده نماید. از انواع آلاینده‌ها و عوامل فیزیکی زیان آور (صدا، ارتعاش، تشعشعات، شرایط جوی و فشار) ، شیمیایی زیان آور (انواع گردوغبار، گاز ها، بخارات و بیو آئروسل ها) گرفته تا نحوه‌ی ارزیابی، سنجش، اندازه‌گیری این عوامل، نحوه‌ی مقایسه با استانداردها و اعلام نتایج نهایی ارزیابی که به آموزش‌های مختلف نظری و عملی نیاز دارد که در طول دوره‌ی تحصیلی بدست می‌آید.
مهندسین بهداشت حرفه‌ای در اصل، طراحان و متفکران بسیار خوبی تربیت می‌شوند که به محض دیدن ابزار و ادوات مختلف در محیط‌های کاری، بلافاصله بر اساس اصول ارگونومی و شرایط بیو مکانیک، به فکر بهینه‌سازی و مفید بودن آن ابزار، محیط یا دیگر اشیاء و وسایل اداری و حرفه‌ای می‌افتند. و اگر از نظرات تخصصی این رشته در تهیه‌ی ابزارهای فنی، وسایل اداری، تجهیزات آزمایشگاهی و طراحی فضاهای کاری استفاده شود، شاغلین و دیگر شهروندان شاهد ارتقای سلامت فردی و اجتماعی بالایی خواهند بود و از آسیب‌های شغلی و بیماری های ناشی از کار وحرفه پیشگیری خواهد شد ضمن آنکه بهره‌وری و راندمان کاری نیز افزایش خواهد یافت.
صندلی‌هایی که حواس را پرت و افکار را مغشوش می‌کنند
عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد از یکی از خاطرات خود در دورانی که در یکی از دانشگاه های کشور مشغول کار بوده است می‌گوید: رئیس دانشگاه در نظر داشت که برای سالن آزمون سراسری این دانشگاه، تعداد زیادی صندلی خریداری کند. من به عنوان مهندس بهداشت حرفه‌ای، در تمام سال‌هایی که با مسئله‌ی کنکور و داوطلبان شرکت در آن سر و کار داشته‌ام، همیشه دغدغه‌ی صندلی‌هایی را داشتم که این جوانان مستعد، مجبورند بیش از 3 یا 4 ساعت به صورت مداوم روی آن بنشینند و در شرایط نامناسب و تحت استرس به دلیل طراحی نامناسب صندلی، به سؤالات آزمون پاسخ دهند.
دکتر میرزایی می‌گوید: در نگاه اول شاید به نظر نیاید که چه مسائل و مشکلاتی ممکن است به خاطر خوب نبودن، راحت نبودن، ارگونومیک نبودن، نداشتن رنگ و شکل مناسب، نداشتن منافذی برای هوا دهی، نداشتن جایی برای گذاشتن دفترچه سوال و برگه‌های پاسخ‌نامه، نبودن صندلی مناسب برای چپ‌دستان، در جسم و ذهن و فکر داوطلب آزمون ها ایجاد شود و چه نتایجی به خاطر این مسائل برایش پیش بیاید و زندگی آینده‌ی او را تحت تأثیر قرار دهد.
وی اضافه می‌کند: به هر حال از رئیس دانشگاه خواستم هزینه‌ی خرید صندلی‌ها را با کمک مشاوران علمی بهداشت حرفه‌ای انجام دهند و ایشان هم قبول کرد. یک نمونه صندلی مخصوص آزمون توسط گروه مهندسی بهداشت حرفه‌ای با مسئولیت من طراحی شد و پس از آزمون های لازم در جهت مقاومت با وارد کردن صد هزار ضربه با فشار یک و نیم بار و 35 کیلو وزنه با انتخاب رنگ های مناسب، تهویه از کف و پشت برای پیشگیری از عرق نمودن داوطلب و دیگر اصول ارگونومی لازم، سفارش ساخت 1200 صندلی داده شد. سازنده خوشحال بود که یک محصول خوب و استاندارد را ساخته و دانشگاه هم یک خرید خوب انجام داده بود و ما هم از اینکه بالاخره حداقل در یک مورد توانسته بودیم توصیه‌های علمی و مهم خود برای سلامتی گروهی از افراد جامعه را به اجرا بگذاریم خوشحال بودیم و خوشحال بودیم که توانسته بودیم نظر مسئولین دانشگاه را برای خرید بیش از پنج هزار صندلی مناسب در رنگهای متنوع برای هرکلاس جهت پیشگیری از یکنواختی و ایجاد شادابی کلاس ها جلب نماییم. ماجرای صندلی‌های سالن امتحانات و کلاس ها در همه‌ی زمینه‌های کاری، در همه‌ی محیط‌ها و برای همه افراد به اشکال و صور گوناگون وجود دارد و شاید کمتر کسی از شهروندان بتواند به تنوع و تکثر عوامل ایجاد اختلال جسمی و روانی در محیط کار، با آن دقت و ذکاوتی که مهندسین بهداشت حرفه‌ای مد نظر دارند پی ببرد.
چیزهای مهمی که به چشم ما نمی‌آید
مثلا خیلی از ما به صدا، تابش نور مصنوعی یا طبیعی، انعکاس نور پنجره‌ها در میز کار یا در مانیتور کامپیوتر، خلوت بودن و خالی بودن زیر میز کار برای راحت بودن پاها، ارگونومیک بودن و راحت بودن صندلی کار، ایمن بودن دیوارها و وسایل موجود در محیط اتاق، جنس روکش صندلی‌ها و میزها، شیشه‌ها و رنگ روی میز و حتی نوع و کاربرد وسایل الکترونیکی مثل کامپیوتر، چاپگر، موس، صفحه نگهدار، شیلد محافظ نوری، جای تلفن و کاغذها روی میز کار و دیگر وسایل و اشیای موجود در محیط توجهی نداریم و به اهمیت آنها واقف نیستیم. در صورتی که طراحی ایستگاه کار، بر اساس اصول مهندسی انسانی و ویژگی‌های شاغلین در حفظ سلامت آنها بسیار موثر است.
دکتر میرزایی می‌گوید: وقتی که ساعت کار اداری تمام می‌شود و کارمندان برای رفتن به منزل آماده می‌شوند، نباید شاهد خمودگی جسمی، قرمز شدن چشم‌ها، آبریزش چشم و بینی، سرگیجه، خستگی جسمی، به هم ریختگی نظم عصبی و فکری و مسائلی مانند اینها باشیم. تقریبا اکثر این آثار و عوارض به خاطر رعایت نکردن توصیه‌های مهندسین بهداشت حرفه‌ای در طراحی ایستگاه کار ایجاد می‌شود.
این استاد دانشگاه اضافه می‌کند: از طرف دیگر بعضی‌ها فکر می‌کنند که مثلا خانم خانه‌دار که در منزل مشغول پخت و پز و تمیز کردن منزل یا نگهداری از کودکان است نیاز به بهداشت حرفه‌ای ندارد. در حالی که مهندسین بهداشت حرفه‌ای، همان‌طور که گفته شد در همه‌ی محیط‌های کاری که در این مورد، منزل به عنوان محیط کار خانم خانه‌دار است اصول و توصیه و برنامه و الگوی کاربرد صحیح از امکانات، ارتفاع مناسب کابینت ها، ظرفشویی ها متناسب با ابعاد خانم خانه دار، استفاده در زمان مناسب از ظرف شویی، لباسشویی برای پیشگیری از مواجهه با امواج بالای الکترومغناطیس، جابجایی مناسب بار (در هنگام آبکش کردن برنج، ظروف، چیدمان در ارتفاع های مناسب ظروف و... بر اساس اصول ارگونومی) و... ضرورت دارد.
قدرت پردازش اطلاعات رانندگان چگونه کاهش می‌یابد؟
مدیر گروه مهندسی بهداشت حرفه‌ای دانشگاه علوم پزشکی می‌گوید: در مثال دیگری برای محیط‌های کاری که شاید برای افراد عادی ناشناخته باشد، جاده‌ها را می‌توان مثال زد که ما آن را محیط کار رانندگان در نظر می‌گیریم؛ رانندگان حرفه‌ای و رانندگانی که برای تفریح و مسافرت و امور روزمره رانندگی می‌کنند.
وی خاطر نشان می‌کند: وقتی راننده‌ی وسیله‌ی نقلیه‌ی سنگین، بیشتر اوقات دست چپش از پنجره بیرون است، یا اینکه گوش چپش بیشتر در معرض آلودگی صوتی است و یا اینکه بر حسب تابش آفتاب، بعضی قسمت‌های بدنش و یا چشمش از نور شدید و یا از گرما آسیب می‌بیند و... اینها ممکن است علاوه بر اینکه آثار منفی بر روی سلامت او ایجاد کنند امکان دارد که باعث پایین آمدن هوشیاری، کاهش کارآمدی مغز، محدود کردن قدرت پردازش اطلاعات و در نتیجه ایجاد حادثه برای خودش یا دیگران بشود.
وی اضافه می‌کند: همچنین شکل و رنگ لباس پلیس‌هایی که در جاده هستند، نور و رنگ خودرو و آژیر پلیس، نور لامپ‌ها و نحوه‌ی انعکاس نور به چشم دیگر رانندگان، تنظیم نور تونل‌ها و روشن و تاریک شدن تدریجی یا ناگهانی آنها با چیدمان درست لامپ ها و با توجه به ماکزیمم حساسیت چشم در تاریکی وروشنایی، همه و همه تحت نظارت علمی مهندسین بهداشت حرفه‌ای قابل اصلاح بوده و در پیشگیری از حوادث و بیماری های ناشی از مشکلاتی که در محیط کار وجود دارد مفید خواهد بود.
اینهایی که گفته شد فقط به بخش کارمندان اداری و یا محیط خانه مربوط بود و اگر محیط‌های آموزشی، ورزشی، اماکن تفریحی، آشپزخانه‌ها، مراکز تولید مواد غذایی، خودروها، ترافیک، آلاینده‌های هوا، کار در محیط‌های صنعتی و کارخانجات، کارهای خدماتی در زمینه‌ی اینترنت و رسانه‌ها، کار در محیط‌های پژوهشی و دانشگاه‌ها، کار در بیمارستان‌ها و اتاق‌های عمل یا تشریح، محیط‌های بسته یا محدود، سردخانه‌ها، انبارها، و سایر محیط‌های شغلی را در نظر بگیریم، می‌بینیم که مهندسی بهداشت حرفه‌ای، رشته ای است که با بکار گیری اصول علمی در بسیاری از امور زندگی ما می تواند نقش اساسی ایفا نماید و اگر نظرات و دیدگاه‌های علمی متخصصین این رشته در زندگی ما و محیط کاری ما لحاظ نشود، خسارت‌ها و زیان‌های جدی در محیط کار و خانواده خواهیم داشت و سلامت و تندرستی ما با مخاطره‌ی جدی مواجه می‌شود.
و یک ابتکار ساده و مهم دیگر از مهندس بهداشت حرفه‌ای
دکتر میرزایی از یک کولیس که برای اندازه‌گیری ابعاد بدن طراحی کرده می‌گوید: کولیس‌های صنعتی، فلزی و سنگین هستند و کاربرد آنها برای منظورهای بهداشتی درمانی خیلی مشکل است . ما کولیسی طراحی کردیم که سبک است، بسیار زود تمیز می‌شود، زنگ نمی‌زند، عوامل عفونی از آن به راحتی زدوده می‌شوند، حمل و بکارگیری آن آسان است و اگر ضربه‌ای غیر عمدی به کسی وارد کند هیچ صدمه‌ای از آن ناشی نمی‌شود و با آن می توانیم ابعاد مورد نیاز بدن را اندازه گیری نماییم یا پایه مانیتوری را طراحی کرده ایم که با ابعاد همه همه افراد قابلیت سازگاری دارد و...
این استاد دانشگاه می‌گوید: مهندسین بهداشت حرفه‌ای در محیط‌های کار فنی و صنعتی، نوآوری‌ها و ابتکارات بسیار زیادی طراحی و اجرا می‌کنند که باعث ارتقای سلامت در محیط کار می‌شود. اگر شرایط حضور در محیط‌های حرفه‌های صنعتی امروز را با مثلا ده یا بیست سال پیش مقایسه کنید متوجه می‌شوید که مهندسی بهداشت حرفه‌ای چه خدمات بزرگی به کارگران، کارمندان، مدیران، کودکان، مادران، صاحبان خودروها، و گروه‌های مختلف شهروندان داشته است.
مهندسی بهداشت حرفه‌ای در بخش خصوصی موفق‌تر است
او در پایان این گفتگو بر لزوم همکاری بیش از پیش صاحبان واحدهای صنعتی، مدیران بخش‌های دولتی و مدیران بخش‌های خدماتی غیر دولتی برای پیشبرد اهداف سلامت و ایمنی فردی و اجتماعی تأکید می‌کند و می‌گوید: البته کار در بخش خصوصی برای ما راحت‌تر است چون توصیه‌ها و مطالبی که ما برای کارفرمایان مطرح می‌کنیم مستقیما با افزایش کارآیی و سلامت کارگران و البته افزایش منافع کارفرما مرتبط است و به همین جهت کارفرمایان عموما از این مسائل استقبال می‌کنند. اما در بخش دولتی به خاطر محدودیت‌های اعتباری، نبود انگیزه در مدیران برای بالا بردن سطح سلامت کارکنان، طولانی بودن فرایندهای اداری و پیچیدگی محیط‌های اداری، کار بهینه‌سازی محیط کار و افزایش فاکتورهای سلامتی در این قسمت‌ها دشوارتر است.
وی ادامه می‌دهد: به هر حال، مهندسین بهداشت حرفه‌ای، همیشه به ایده‌آل‌ها و مطلوب‌ها فکر می‌کنند تا بتوانند به حداقل‌های ضروری سلامت و ایمنی در محیط کار دست یابند.
