استادیار دانشگاه علوم پزشکی مشهد، عضو هیأت علمی گروه فارماكودينامي و سم شناسي دانشکده داروسازی و مركز تحقيقات علوم دارويي، پژوهشگر برتر دانشکده داروسازي در سال 1390 (رتبه سوم)، رتبه سوم آزمون سراسري ورودي PhD فارماکولوژي در سال 1381، جزو 3 نفر پذيرفته شده آزمون سراسري تخصصي سم شناسي در سال 1381، رتبه نخست پايان نامه برتر در جشنواره فردوسي در سال 1381، رتبه دوم آزمون علوم پايه پزشکي در سطح دانشگاه در سال 1377
این عناوین، متعلق است به مخترع داروی گیاهی کروسینا که بر اساس تحقیقات میدانی و بالینی، اثر مثبت آن در درمان بسیاری از بیماری‌ها به اثبات رسیده است.
وب‌دا در راستای عمل به رسالت دانش‌گستری خود و در جهت تحقق شعار رونق تولید ملی، گفتگویی اختصاصی با دکتر سید احمد مهاجری ترتیب داده است که حاصل آن را پیش رو دارید.
- اساسا فکر تولید این دارو چگونه شکل گرفت و چه مبانی علمی، مقدمات آن را فراهم نمود؟
+ با توجه به اینکه ایران و بخصوص خراسان، منشأ تولید زعفران است و این منطقه همواره به عنوان بهترین منبع زعفران دنیا مطرح بوده، از حدود یک دهه پیش، این فکر در ذهن همکاران من در پژوهشکده‌ی بوعلی شکل گرفت که بیاییم مواد مؤثره‌ی زعفران را تخلیص کنیم و در درمان بیماری‌ها مورد استفاده قرار دهیم. در طب سنتی ایران، خواص درمانی متعددی برای زعفران برشمرده شده و از طرفی در بعد آکادمیک هم چه در سطح حیوانی و چه بالینی، مقالات تحقیقی متعددی توسط استادان مختلف ایران و جهان در خصوص خواص این گیاه، به رشته‌ی تحریر در آمده است. ما با استفاده از این تجربیات، زمینه را برای کار عملیاتی آغاز کردیم.
- همه‌ی مواد مؤثره‌ی زعفران را مورد آزمون قرار دادید؟
+ ما ضمن تمرکز بر استخراج ماده کروسین (یک انتی اکسیدان طبیعی به رنگ قرمز که در این گیاه وجود دارد) این پروسه را در سال 87 ثبت اختراع داخلی کردیم و مقاله‌ای نیز در این زمینه منتشر نمودیم. این مقاله که اولین بار در یک مجله‌ی بیوتکنولوژی در پاکستان چاپ شد بسیار مورد توجه قرار گرفت و شاید اولین دلیل آن این بود که اگر چه در گذشته، این کار انجام گرفته بود اما تخلیص و استخراج کروسین، با شیوه‌ای که ما بکار گرفتیم، کمتر دیده شده بود.
- پس از استخراج کروسین، چگونه آن را به معرض آزمون درمانی گذاشتید؟
+ در این مرحله، مطالعه روی این ماده در بعد حیوانی و بالینی تمرکز کردیم. اولین خاصیت این ماده که در منابع بر آن تأکید شده، ضد افسردگی بودن است. همین کروسین استخراج شده را به شکل قرص فرموله کردیم و در بیمارستان ابن سینا با همکاری آقای دکتر علی طلایی، درمان مکمل بیمارانی با افسردگی ماژور یا اساسی را مورد مطالعه قرار دادیم. این دارو ظرف یک ماه به صورت داروی مکمل به بیماران داده شد، و در نهایت دیدیم دارو، کیس‌های افسردگی را به خوبی کنترل می‌کند.
- و در این مرحله بود که برای تولید دارو در فاز تجاری اقدام کردید؟
+ نهایت قضیه این شد که طرحی در دانشکده مصوب شد که فرمولاسیون قرص کروسین در مراحل و با فاکتورهای مختلف، مورد بررسی اساتید و کارشناسان قرار گرفت و پس از تأیید در همه‌ی مراحل کنترل کیفی، به مرحله تولید رسید. برای تولید این دارو در مقیاس تجاری، باید یک ساختار حقوقی تعریف می‌کردیم و در این راستا شرکت دانش‌بنیان پویش داروی سینا را راه‌اندازی کردیم که هم نام دارو و هم اسم شرکت، بود. شرکت در مرداد 92 به ثبت رسید و در سال 94 به شرکت دانش‌بنیان تحول یافت. در پایان نیمه اول سال 95 اولین سری قرص کروسین توسط شرکت تولید و وارد بازار شد که تا امروز 12 بچ از این دارو وارد بازار شده است.
- خودتان مستقیما تولید را انجام دادید؟ به لحاظ اینکه تولید تجاری یک دارو، امکانات صنعتی و خط تولید نیاز دارد؟
+ بله، حق با شماست. طی قراردادی که با شرکت داروسازی سامی‌ساز در شهرک صنعتی طوس که کارشان تولید قرص و کپسول است منعقد شد و با تفاهمی که انجام شد قرار شد ما ماده اولیه را استخراج و در اختیار آنها قرار دهیم و آنها پس از قرار گرفتن این ماده اولیه در خط تولید تجاری و طی فرایند استاندارد‌سازی تولید دارو، قرص بسته‌بندی شده با رعایت تمام موازین تولید دارو را روانه بازار کردند.
- به خاطر گران بودن زعفران، قاعدتا داروی کروسینا هم باید گران باشد. این طور نیست؟
+ بله. یکی از ایراداتی که گرفته می‌شود گرانی این دارو است و این هم تا حد زیادی به خاطر وضعیت اقتصادی فعلی است و گرنه در آن زمان که ما این را تولید کردیم زعفران کیلویی 5 میلیون تومان بود ولی امروز تقریبا سه برابر افزایش قیمت داشته است و طبیعی است که تولید ماده اولیه، گران‌تر و قرص هم گران‌تر خواهد شد. به هر حال، ما ملاحظات اقتصادی را چندان در این موضوع لحاظ نکردیم، چون ما نگاه علمی به موضوع داشته‌ایم و اینکه داروی ایرانی با کیفیت بالا تولید کنیم که کرده‌ایم و مطالعات هم این را نشان داده است.
- فرمودید که مطالعات انجام شده، مؤید کیفیت دارو بوده است. ممکن است بفرمایید در چه زمینه‌هایی این مطالعات انجام شده است؟
+ سه یا چهار طرح مطالعاتی در بیمارستان خاتم داریم که در مورد تأثیر این دارو روی چشم در حال انجام است. یکی از طرح‌ها مطالعه بر روی آسیب شبکیه ناشی از قند خون بالا در بیماران دیابتی بود که نتیجه‌ی آن در یک مجله‌ی علمی آمریکایی چاپ شد. در این تحقیق معلوم شد که مصرف خوراکی کروسینا باعث کاهش التهاب شبکیه و بهبود دید بیمار می‌شود. به عبارت دیگر، قرص در این مورد، اثر درمانی دارد و بعد از مصرف آن، ادم ناشی از دیابت در شکبیه، کاسته شده و بینایی بهبود می‌یابد.
بعد از این مطالعه، سه طرح دیگر، یکی بر روی سندرم بهجت، یکی در گلوکوم (آب سیاه) و طرح دیگر در مورد کیس‌های خفیف همان آسیب شبکیه به اجرا گذاشته شد که در مورد آخر، این بار دارو به صورت مونو تراپی تجویز شد، در حالی که در طرح‌های قبلی به عنوان مکمل به بیماران داده شد و خوشبختانه در مصرف تک دارویی نیز نتایج تا کنون رضایت‌بخش بوده است.
- این طرح‌ها به اتمام رسیده یا در جریان اجراست؟
+ یادآوری می‌کنم که این طرح‌ها و مطالعات، همه پست مارکتینک است، یعنی پس از تولید دارو انجام گرفته است. برخی از این پژوهش‌ها به اتمام رسیده و تعدادی در حال اجرا است. مثلا التهابات ناشی از بیماری خودایمن بهجت که ممکن است باعث التهابات شبکیه شدید بشود در حال مطالعه است. یک مطالعه هم در خود دیابت بوده که مشاهده شده، کروسین قند سه ماهه را به طرز قابل توجهی کاهش داده است.
بررسی اثر دارو در افسردگی بعد از زایمان، طرح دیگری است که در حال بیمارگیری هستیم. یکی دیگر هم در مورد وسواس فکری است که در سطح مطالعه هستیم. به جز این طرح‌های دیگری هم در سایر دانشگاه‌ها انجام گرفته و از ما خواسته‌اند که دارو برایشان ارسال کنیم. مثلا یکی از مطالعات در استئوآرتریت است که البته در همین دانشگاه علوم پزشکی مشهد زیر نظر خانم دکتر ژاله شریعتی انجام گرفته که به اتمام رسیده و نتیجه این بوده که اکثریت قریب به اتفاق بیماران، احساس رضایت داشته‌اند. البته این مطالعه به شکل مکمل درمانی بوده و اگر اثرات ثابت بشود، در مرحله بعد، تک درمانی به معرض آزمون گذاشته خواهد شد. اثر کروسینا در افزایش میل جنسی نیز مورد بررسی است که به نظر می‌رسد در اثر افزایش آمین‌های مغز یا اثر گشادکنندگی عروق این دارو، حادث می‌شود.
- این طور که شما می‌فرمایید موارد متعددی از آثار درمانی دارو مورد مطالعه قرار گرفته است؟ اگر چه بسیاری از این موارد در طب سنتی وجود داشته اما شما به نتایج اثبات شده‌ی بالینی دست یافته‌اید.
+ بله. علاوه بر اینها، یک سری مطالعات حیوانی خوب هم در رده سرطان انجام شده و ثابت شده که در مرگ و میر سلول‌های سرطانی مؤثر بوده است.
دو طرح بالینی نیز با همکاری آقای دکتر رهام سالک در دست انجام است که یکی روی سرطان مری و دیگری روی سرطان پستان است که می‌خواهیم ببینیم آیا مصرف این دارو در کنار شیمی درمانی می‌تواند نتایج را بهتر کند؟ فرضیه این است که این دارو التهابات ناشی از شیمی درمانی را کاهش می‌دهد و همزمان بر روی خود سلول‌های سرطانی هم مؤثر است . این دو پژوهش در حال اجرا در سطح تخصصی و عمومی است.
- آیا شما کروسین را شناسایی و معرفی کردید؟
+ نه. کروسین ماده شناخته شده‌ای بود و از قبل همه‌ی اطبا آن را می‌شناختند. و آزمون‌هایی هم در سطح مولکولی، هم حیوانی و هم بالینی صورت گرفته بود. اما اختراع ما از جهت تخلیص و استخراج کروسین از ماده‌ی زعفران بود و مطالعه‌ی ما در سطح بالینی اولین بود چون پیش از آن، کروسین خالص در دسترس نبود. مطالعات بالینی قبل از ما روی خود زعفران صورت گرفته بود. و گرنه پیشتر از ما آقای دکتر حسین زاده در سطح حیوانی و آزمایشگاهی روی کروسین کار کرده بودند. شاید همین مطالعات حیوانی بود که به ما این انگیزه را داد که در سطح بالین بر روی آن کار کنیم و البته به نتایج بسیار خوبی رسیدیم. به هر حال، علم مثل نردبان است که پله پله طی می‌شود. و هر کس از زمینه‌هایی که پژوهشگران پیش از او اندوخته و آزموده‌اند بهره‌مند می‌شود و گام‌های دیگری برمی‌دارد.
- حالا با توجه به اینکه وارد این میدان شده‌اید آیا ایده‌های دیگری هم در گیاهان دیگر داشته و مطرح کرده‌اید؟
+ بله. پیرو تشکیل همین شرکت دانش‌بنیان، به دنبال محصولات گیاهی و طبیعی بوده‌ایم. یکی از مواردی که دنبال کرده‌ایم حاصل آن به شکل کپسول است که در سطح آزمایشگاه، فرموله شده و به دنبال مجوز تولید آن هستیم، کپسول کرفس ماده‌ی مؤثره‌ی تخم کرفس است که به روش اختصاصی خودمان آن را استخراج کرده و در جریان ساخت هستیم. این تز در سطح پی اچ دی است و در جریان بررسی روی حیوان و مکانیسم اثرش روی کیس تحت مطالعه، دو مقاله منتشر شده است. در اثر ضد فشار خون این دارو روی حیوان کار شده و نتیجه‌ای که داشته‌ایم این بوده که در کاهش فشار خون اثرات خوبی دارد. همچنین در سندرم متابولیک نیز به نتایجی رسیده‌ایم. نتایج این پروژه پس از اتمام توسط مدیر پژوهش، آقای دکتر موهبتی، متخصص قلب و عروق، اعلام خواهد شد. یادآوری می‌کنم که در فرمولاسیون داروی جدید، آقای دکتر سجادی همکارمان هستند. در نهایت امر، از این کپسول برای کنترل چربی خون و فشار خون بهره خواهیم برد که در حال بررسی این دو موضوع در ابعاد مختلف هستیم.
- داستان پروژه‌ی 8 گیاه یا 5 گیاه چیست؟
+ یک مطالعه‌ی جامع دیگر است که بر روی 8 گیاه در حال انجام است که از استخراج، کار حیوانی، فرمولاسیون و کار بالینی، همه را شامل می‌شود. یک کار پزشکی پژوهشی است که از چهار زیرشاخه‌ی پژوهشی تشکیل شده و با یک هدف واحد در حال انجام است و آن هدف این است که ترکبیی از 5 گیاه درست کنیم برای درمان نارسایی قلبی. این پروژه‌ی خود من است که با همکاری رزیدنت قلب و آقای دکتر موهبتی در حال انجام می‌باشد. البته در ابتدا 8 گیاه هدف‌گذاری شده بوده و 5 مورد خوب جواب داده و متوجه شده‌ایم که ترکیبی از این گیاهان، اثر حفاظتی بر روی قلب دارند. در تست حیوانی، روی فشار خون، جواب مثبت بوده. و داریم به مرحله بالینی می‌بریم که چند سال طول می‌کشد. این پروسه‌ها طولانی است و من امیدوارم تا زمان بازنشستگی‌ام بتوانم کار کنم این طرح جامع به نتیجه برسد.
یک طرح دیگر هم در زمینه‌ی تولید یک دارو برای درمان افزایش چربی خون در دست اجرا داریم که ترکیبی از بذر کاهو و کنگر فرنگی است که البته بذر کاهو به صورت درمان مکمل آزمون شده و حالا داریم در شکل ترکیبی روی آن کار می‌کنیم.
- شما یک طرح تقریبا ده ساله را پشت سر گذاشته‌اید و طرح‌های دیگری هم پیش رو دارید. بفرمایید در تجربیاتی که داشته‌اید چه موانع و مشکلاتی بر سر راه پژوهش و دانش در زمینه‌ی داروسازی وجود دارد؟
- اثرات درمانی محصولات طبیعی، قدمتش دست کم در کشور ما سابقه‌ی دیرینه‌ای دارد و مربوط به امروز و دانشگاه‌ها و علم جدید نیست. بسیاری از کتب قدیمی طبی خودمان مثل قانون و ذخیره خوارزمشاهی، الابنیه فی حقایق الادویه، بیشتر این موارد ذکر شده. مشکل طب سنتی امروز این است که بسیاری از خواص درمانی، سینه به سینه نقل شده و مکتوب نیست. اشکال آنها این است که آزمون شده نیستند و طبیعی است که پزشک امروزی، تا نتایج آزمون شده و اثبات شده‌ی کلینیکی را نبیند، حاضر به تجویز دارو نیست. پزشک دنبال بیس علمی است و یا کمپانی معتبری که بتواند به کارش اعتماد کند. از طرفی، برخی سوء استفاده‌ها هم که در طب سنتی غیر دانشگاهی اتفاق افتاده که اعتمادها را کمتر می‌کند. خیلی‌ها در این سمت هستند که با عملکرد نادرست و با مداخلات غیر کارشناسی، به طب سنتی خدشه وارد می‌کنند.
ما ده سال است روی این محصول کار می‌کنیم و 20 طرح پژوهشی در این زمینه انجام شده و هیج عارضه‌ای دیده نشده است. کار وقتی علمی انجام شود، محصول، خودش را نشان می دهد. معتقدم باید مطالعه‌ی دانشوران جدید در متون قدیمی بیشتر شود و صاحب‌نظران طب سنتی با بخش‌های بالینی بیشتر ارتباط داشته باشند. مجموعه این کار گروهی خوب است. ارتباط پایه و بالین، همیشه نتایج خوبی دارد.
- از مشکلات و موانع پیش پای محققین می‌فرمودید.
+ قبل از طرح مشکلات جا دارد از صندوق ثامن، معاون علمی ریاست جمهوری، معاون پژوهشی و رئیس دانشگاه که در بخش‌های مختلف مالی، معنوی و اداری به ما کمک و حمایت کرده‌اند تشکر کنم. نکته ای که هست این است که هر کار علمی مشکلاتی دارد که به جز مانع علمی، مشکلات پژوهش، بودجه، تأمین مواد اولیه ، بوروکراسی بخشی از این مشکلات است. حالا تحریم‌ها هم به این مشکلات افزوده شده و کار را واقعا دشوار می‌کند. بعضی موانع هم دیدگاهی است که بعضا تحقیق و پژوهش را کاری اضافی تلقی می‌کنند و اعتقادی به آن ندارند. شما تصور کنید که مثلا مجوز تولید یک محصول حدود 2.5 سال طول بکشد. چقدر نیرو و انرژی باید پای این کار بگذاریم که این پروژه به نتیجه برسد. بعضی اوقات آدم خسته می‌شود و می‌گوید عطایش را به لقایش بخشیدیم. البته بعضی موانع درست است و سخت‌گیری بجاست ولی برخی موارد هم به خاطر شلوغی و نظام اداری و روابط بوروکراتیک است و قسمتی هم به جهت باور منفی نسبت به روش‌های علمی.
مشکل دیگر در کار ما، متقاعد کردن بخش صنعت است که به میدان تولید بیایند. بخش صنعت اعتماد کافی به ما ندارد. آنها می‌خواهند چپزی را تولید کنند که شک و تردید نداشته باشد و به اصطلاح، امتحان پس داده باشد. مثلا می‌گویند سراغ تولید فلان دارو می‌رویم که در امریکا تولید شده و آزمون هم داده و پزشکان هم اعتماد دارند. ماده‌ی اولیه را می‌خرد و می‌فرستد خط تولید. این برایش خیلی راحت‌تر است. ما اهالی دانشگاه، اهل بیزینس و اقتصاد نیستیم. ما اهل مطالعه و پژوهش و روش‌های علمی و آزمایشگاهی هستیم. باید توسط بخش مدیریت اقتصادی جامعه حمایت شویم که بتوانیم کار را به انجام برسانیم. پزشک هم باید به کار ما اعتماد کند و نگوید این علف است. او فقط وقتی اعتماد می‌کند که بیماران زیادی بازخورد بدهند در مورد یک دارو و او مطمئن شود.
- شما در این دو سه ساله‌ای که به تولید رسیده‌اید نمونه‌های موفقی در بخش درمان مطب هم داشته‌اید؟
+ بله. ولی ما در کار تبلیغاتی و بازاریابی مشکل داریم. من یک فایل صوتی دارم از یکی از روانپزشکان تهران که در مورد کروسینا می گوید و اینکه معتقد است این قرص در حد معجزه برای بیمارانش عمل کرده است. من ایشان را نمی‌شناسم و ایشان هم این قرص را در فضای مجازی دیده است. ایشان به من گفت سپاس قلبی مرا به عنوان یک پزشک بپذیرید که این را ساخته اید و من به بیشتر بیمارانم تجویز می‌کنم و به جرأت می‌گویم که این قرص روی تمام اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک جواب می‌دهد. علاوه بر این ایشان یک تجربه درمان در خانواده‌ی خودشان هم دارد که گویا بسیار موفق بوده و از آن به بعد برای بیمارانش تجویز کرده است. ایشان تجربیات موفقی از کاهش اضطرابات ناشی از ترک اعتیاد با این دارو داشته و راضی بوده است.
در بیمارستان خاتم مشهد چون پزشکان معالج، اثرات دارو را مستقیما روی بیمار می بینند اعتقادشان صاف می‌شود نسبت به این دارو. زمانی همین بیمار با تزریق دارویی مشکلش حل می‌شده که قیمتش 500 هزار تومان در واحد بوده و ماهی یک تزریق باید انجام می‌داده و حالا با خوردن یک قرص کروسینا، مشکلش حل می‌شود. آیا این تجربه‌ی موفقی نیست؟ ما از این نمونه‌ها زیاد داریم، ولی اسباب و وسیله‌ای برای تبلیغات این دارو نداریم و واقعیت این است که سرمایه‌ای هم برای این کار در اختیارمان نیست.
- و آخر این داستان را مایلیم که شما تمام کنید. حرف دل‌تان را با مسؤولان بزنید.
+ همه‌ی آرامش و خوشحالی من زمانی است که می‌شنوم بیمارانی از درد و رنج رها شده و بهبود یافته‌اند. این بهترین پاداش من است. من و همکارانم در شرکت دانش‌بنیان از مسؤولان، به دلیل همه‌ی امکاناتی که در پژوهشکده‌ی بوعلی و سایر قسمت‌ها در اختیارمان گذاشتندقدردانی می کنیم و تقاضا می‌کنیم که این حمایت‌ها را ادامه دهند. اگر دانشگاه، در بازاریابی و مارکتنیگ این محصولات تولید شده به ما کمک و از ما حمایت کند، علاوه بر اشتغال‌زایی در پروسه‌ی شرکت دانش‌بنیان و در مراحل بعدی، ما هم به کارمان امیدوار می‌شویم و گام‌های بعدی را در جهت اعتلا و رونق تولید داخلی برمی‌داریم. از شما و مدیران دانشگاه و بخش روابط عمومی که در جهت اطلاع‌رسانی فعالیت‌های علمی، تلاش می‌کنند تشکر داریم و از کار همه‌ی همکاران‌مان در بخش‌های مختلف دانشگاه در پژوهشکده و در سایر قسمت‌ها راضی هستیم و به خاطر کمک‌هایشان منت داریم.
