یک محقق آمریکایی از دانشگاه سان‌فرانسیسکوی امریکا در سال 2016 اعلام کرد که توانسته است نقشه‌ی ژنتیکی انسان را حرف به حرف بر روی کاغذ چاپ کند. ریکاردو ساباتینی که اصالتا ایتالیایی است، در رشته‌ی ژنتیک تحصیل کرده و در داده‌کاوی و داده‌پردازی تخصص دارد در یک سخنرانی که به صورت پوستر انجام می‌شد در مجمع ایده‌های ارزشمند در نیویورک گفت: برای اولین بار در تاریخ، این نقشه ژنتیکیِ یک انسان ویژه است که صفحه به صفحه و حرف به حرف چاپ شده است، شامل دویست و شصت و دو هزار صفحه اطلاعات به وزن چهارصد و پنجاه کیلوگرم که با کشتی از آمریکا به کانادا حمل شده است. او همچنین گفت که دکتر کریگ ونتر از دانشگاه مونترال کانادا این کدها را مرتب کرده است. ساباتینی، کتاب‌های حاوی این کدهای ژنتیکی را با چرخ‌دستی به محل سخنرانی آورده بود چون این مجموعه شامل 175 کتاب بزرگ بود.
این اعداد شگفت‌انگیز، به گفته‌ی این پژوهشگر، ترسیم‌گر نقشه‌ای است که انسان با تمام پیشرفت‌های علمی امروزش در ژنتیک، تنها قادر است دو درصد از نقشه‌ی بزرگ چهار میلیارد قطعه‌ای اطلاعات موجود این نقشه را بفهمد و تمام تغییرات و تحولاتی که در علوم ژنتیک پدید آمده، حاصل همین آگاهی اندک است.
اکنون در دانشگاه‌های علوم پزشکی سراسر جهان و از جمله کشورمان، صدها دانشمند و پژوهشگر در مورد علوم ژنتیک مطالعه و تحقیق می‌کنند. یکی از بزرگ‌ترین و موفق‌ترین این گروه‌ها، گروه ژنتیک دانشگاه علوم پزشکی مشهد است. گزارش وب‌دا از فعالیت‌های این گروه و دستاوردهای علمی آن را در اینجا می‌خوانید.
بنیان گروه ژنتیک در دانشگاه علوم پزشکی مشهد
به گفته‌ی مدیر گروه آموزشی ژنتیک دانشگاه علوم پزشکی مشهد، این گروه حدودا 10 سال عمر دارد و پیش از آن، این گروه بخشی از گروه علوم تشریح و بیولوژی ملکولی بود و اگر چه دکتر حسن‌زاده نظرآبادی، از معدود استادان علوم ژنتیک آن زمان، در دهه‌ی 60 وارد این دانشگاه شد و بحث‌های علمی سیتوژنتیک را پایه‌گذاری کرد اما تا سال 88 که وی و همکارانش موفق شدند با تلاش‌های بسیار، این گروه را به طور مستقل در دانشگاه راه‌اندازی کنند، راه بسیار درازی طی شد؛ دکتر حسن‌زاده در سال 96 و پس از حدود 9 سال مدیریت بر این گروه، بازنشسته شد و جایش را به یک متخصص جوان ژنتیک به نام دکتر مجید مجرد داد.
دکتر حسن‌زاده، خدمات بسیاری به دانش ژنتیک و کاربست‌های این علم در مشهد نمود و حال که وی بازنشسته شده و به مطالعات علمی در خارج از دانشگاه اشتغال دارد، جا دارد که همهی ما از زحمات این دانشمند خستگی‌ناپذیر، قدردانی داشته باشیم.
استفاده از ظرفیت‌های موجود به جای سرمایه‌گذاری بزرگ
به هر روی، در سال‌های بعد، اعضای هیأت علمی جدیدی به گروه ژنتیک افزوده شدند و از سال 1388 گروه ژنتیک دانشگاه علوم پزشکی مشهد، موفق شد در این رشته دانشجوی مستقل پذیرش کند. در سال 75 دکتر عباس‌زادگان، از تحصیل‌کردگان امریکا وارد این گروه شد و مرکز تحقیقات ژنتیک انسانی را بنیان گذارد. در دهه‌ی 90 آزمایشگاه ژنتیک قائم(عج) که برای مدتی متوقف شده بود با زحمات خانم دکتر حمزه‌لویی و کمک‌های خانم دکتر صدر نبوی و دکتر مجرد مجددا راه‌اندازی شد و فعالیت‌های تشخیصی در این آزمایشگاه آغاز گردید.
به گفته‌ی دکتر مجرد، از سال 93 دوره دکتری ژنتیک پزشکی در این گروه راه‌اندازی شد و تا کنون چهار دوره دانشجو در این مقطع پذیرش شده است و دوره‌ی پنجم، پس از یک سال توقف به علت کمبود منابع، در سال 98 پذیرش می‌شوند.
بخش ژنتیک انسانی از سال 89 زیرمجموعه‌‌ی گروه ژنتیک قرار گرفت و سه استاد دیگر به تدریج به گروه اضافه شدند. همین اواخر هم گروه پزشکی مولکولی به گروه ژنتیک پزشکی افزوده شد.
در حال حاضر مرکز دولتی مشاوره ژنتیک بیمارستان قائم (عج) به همراه دو مرکز خصوصی ژنتیک که توسط دکتر عباس‌زادگان و دکتر حسن‌زاده تأسیس شده‌اند و دو مرکز نیمه دولتی بنیاد ژنتیک و جهاد دانشگاهی، در حال خدمت به مردم در زمینه‌ی فعالیت‌های تشخیصی ژنتیک در حوزه استحفاظی دانشگاه علوم پزشکی مشهد هستند.
دکتر مجرد می‌گوید: به جهت اینکه راه‌اندازی آزمایشگاه ژنتیک، سرمایه‌گذاری سنگینی دارد دانشگاه از همین ظرفیت‌های موجود استان برای خدمات تشخیصی استفاده می‌کند. به همین جهت با آزمایشگاه جهاد دانشگاهی و بنیاد ژنتیک، تفاهم‌نامه‌هایی امضا شده که خدمات تشخیصی را با تعرفه‌ی دولتی انجام دهند.
وی اضافه می‌کند: همکاری به این صورت است که اعضای هیأت علمی دانشگاه در این دو مرکز مأمور به خدمت هستند و از نظر تجهیزات و امکانات آزمایشگاهی نیز، جهاد دانشگاهی و بنیاد ژنتیک سرمایه‌گذاری داشته‌اند.
مقدمات مرکز ژن درمانی در خراسان رضوی
دکتر مجرد در زمینه بعد پژوهشی گروه می‌گوید: از سال 90 که مرکز تحقیقات ژنتیک پزشکی شکل گرفت، یک دوره‌ی آزمایشی داشتیم و اکنون سه ماه است که موافقت قطعی وزارت بهداشت با مرکز تحقیقات ژنتیک پزشکی صورت گرفته است. این مرکز در این دوره‌ی چند ساله‌ی آزمایشی، دو نوبت رتبه‌بندی شده که در هر دو بار، در بین مراکزی که سابقه‌ی سه ساله داشتند جزو سه مرکز اول دانشگاه بودیم و در سطح مراکز جوان‌تر نیز در سطح کشور مقام سوم را کسب کردیم.
وی ادامه می‌دهد: فعالیت‌های پژوهشی گروه در این مدت، رشد و پیشرفت زیادی داشته و چشم‌انداز گروه این است که در طی یک دوره‌ی پنج ساله، مرکز ژن‌درمانی را در مشهد راه‌اندازی کند. در حال حاضر در حال طراحی فضا و نقشه‌ی اصولی این مرکز هستیم. تا کنون بیشتر فعالیت گروه روی بخش تشخیصی می‌چرخیده و حالا در نظر داریم که به طور فعال وارد بخش درمان بشویم.
مدیر گروه ژنتیک دانشگاه علوم پزشکی مشهد در باره‌ی فعالیت تشخیصی این گروه می‌گوید: در بعد تشخیصی، در حال حاضر، در مراکز یاد شده، کار تشخیص بیماری‌ها در جنین را انجام می‌دهیم و اگر جنین مبتلا به بیماری ژنتیک باشد با مجوز شرعی، دستور سقط برای جنین صادر می‌شود.
وی اضافه می‌کند: در چشم‌انداز آینده‌ی گروه، موارد مختلفی قرار دارد، تشخیص بیماری در سلول جنین و انتقال جنین سالم به رحم مادر در موارد لقاح خارج از رحم، تشخیص زودرس سرطان‌های مختلف و همچنین درمان ناهنجاری‌های ژنی در بیماریهای مختلف ژنتیکی، در این چشم‌انداز قرار دارد.
مراکز مشاوره‌ی ژنتیک، تخصصی می‌شود
دکتر مجرد توضیح می‌دهد: در حال حاضر در زمینه‌ی سخت‌افزار و تجهیزات، مشکل خاصی نداریم اما در بخش مواد مصرفی که گاها از خارج وارد می‌شود به خاطر محدودیت‌ها یا به جهت بودجه‌ای دچار چالش هستیم. از آنجا که مواد مصرفی در قالب بودجه‌ی پژوهش دیده می‌شود و بودجه‌های پژوهشی در کل کشور متاسفانه پایین است این مشکلات وجود دارد و امیدواریم نگاه مسؤولان دانشگاه و وزارت بهداشت در این زمینه، تغییر کند و اعتبارات بیشتری برای این بخش بگذارند.
دانشیار دانشگاه علوم پزشکی مشهد در زمینه‌ی تخصصی کردن مراکز مشاوره ژنتیک می‌گوید: بیشتر اعضای گروه، در گذشته، مشاوره‌های عمومی داشتند و در همهی زمینه‌های حوزه‌ی ژنتیک مشاوره می‌دادند اما در حال حرکت به سمتی هستیم که مراکز تخصصی مشاوره‌های ژنتیکی زنان، اعصاب، اطفال، ناباروری و دیگر تخصص‌ها راه‌اندازی شود که مشاوره فقط در همان بخش تخصصی به مراجعین ارائه شود. بدین ترتیب هم بیماران هر بخش در همان مرکز مجتمع خواهند شد و هم عضو هیأت علمی که در این مرکز مستقر می‌شود بر روی همان تخصص تمرکز خواهد کرد.
وی خاطر نشان می‌سازد: در آینده‌ی نه چندان دور، مراکز تخصصی مشاوره‌ی ژنتیک مغز و اعصاب، زنان، اطفال، سرطان‌ها و دیگر رشته‌ها را در مشهد خواهیم داشت.
وی تأکید می‌کند: با یافته‌های دانشی امروز، هنوز برخی بیماری‌ها منشأ ژنتیک روشن ندارند. برای مثال در مورد اوتیسم شما ممکن است 200 بیمار اوتیستیک را ببینید که مختصات گوناگونی دارند و شبیه هم نیستند. اما به طور حتم در 20 سال آینده، از نظر تشخیصی به درجه‌ای از تخصص خواهیم رسید که بتوانیم هر کدام از این کیس‌های متنوع را به نام ژن خودشان نام‌گذاری کنیم.
در همهی کلینیک‌های ویژه، مشاوره‌ی ژنتیک راه‌اندازی می‌کنیم
وی در راستای گسترش مراکز مشاوره‌ی ژنتیک در مراکز و کلینیک‌های تخصصی ویژه می‌گوید: در حال حاضر تنها 8 عضو هیأت علمی داریم و به همین جهت، قادر به راه‌اندازی بخش های مشاوره‌ی ژنتیک در تمام کلینیک‌های تخصصی نیستیم اما دست کم در دو کلینیک قائم(عج) و بیمارستان خاتم الانبیا(ص)، درمانگاه مستقر داریم، مراجعین بیمارستان امام رضا(ع)به قائم ارجاع می‌شوند و در بیمارستان هاشمی‌نژاد نیز قرار است یک درمانگاه راه‌اندازی شود اما اولویت ما در راه‌اندازی مشاوره‌ی ژنتیک، بیمارستان اکبر است که ویژه‌ی کودکان می‌باشد.
وی به وجود مراکز مشاوره‌ی غیر دولتی در سطح مشهد نیز اشاره دارد و می‌گوید: در مراکز غیر دولتی، پزشکان حرفه‌ای حضور دارند که دوره‌های مشاوره‌ی ژنتیک را گذرانده‌اند اما در مراکز دولتی، اعضای هیأت علمی رشته‌ی ژنتیک مشاوره می‌دهند که دانش آنها تخصصی است و در کنار آن، دوره‌های منظم برای ارتقای سطح دانش مراکز غیر دولتی نیز در حال برگزاری است.
تشخیص جنسیت جنین، قبل از ورود سلول تخم به رحم مادر
تشخیص بیماریهای ژنتیک جنین و حذف جنین‌های بیمار از فرایند بارداری و همچنین تعیین جنسیت جنین قبل از لانه‌گزینی، نمونه‌هایی دیگر از خدماتی است که به گفته‌ی دکتر مجرد در بنیاد ژنتیک خراسان از سال قبل کلید خورده و در حال حاضر، این خدمات در مشهد قابل انجام است.
دکتر مجرد با توضیح اینکه این نوع درمان برای مادرانی انجام می‌شود که به هر دلیل، آغاز بارداری برایشان دشوار است و یا به دلیل بیماریهای ژنتیک جنین، دچار سقط‌های مکرر شده‌اند می‌گوید: در همان روزهای نخست تشکیل سلول تخم که سلولهای جنینی در حال تکثیر هستند، جنین های سالم را جدا می‌کنیم و با اطمینان از سالم بودن، آنها را به داخل رحم می‌فرستیم تا بارداری سالم و با جنسیت تعیین شده، داشته باشیم.
استاد ژنتیک دانشگاه علوم پزشکی مشهد می‌گوید: وقتی در این کار پیشرفت کردیم می‌توانیم بگوییم از طریق این روش، هر بیماری ژنتیک را که در خانواده هست شناسایی و از مسیر تولد خارج می‌کنیم.
دانشور فرهیخته‌ی آلمان که به وطن بازگشت
دکتر آریانه صدر نبوی، تحصیل‌کرده و فرهیخته‌ی آلمان در رشته‌ی ژنتیک پزشکی و نوروژنتیک، در سال 88 پس از اخذ تخصص در این علم، به میهن بازگشت و پس از اینکه تصمیمش برای ماندن در زادگاهش مشهد قطعی شد، به عضویت هیآت علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد درآمد.
وی هم اکنون سه روز در هفته در گروه ژنتیک و سه روز در گروه مغز و اعصاب فعالیت دارد. او دانشیار تمام وقت دانشگاه است و در قالب یک تفاهم‌نامه، در جهاد دانشگاهی، کار تشخیصی بر روی جنین‌ها را انجام می‌دهد.
وی که در کارنامه‌ی علمی‌اش دست کم 40 پژوهش در زمینه‌ی ژنتیک و مطالعه بر روی سرطان‌ها و جهش‌های ژنتیکی را به ثبت رسانده، پیش از آمدن به ایران، به مدت 4 سال کارشناس بخش ژنتیک انسانی دانشگاه LMU مونیخ و سه سال نیز مسؤول بخش تشخیص قبل از تولد مرکز ژنتیک پزشکی برلین بوده است.
وی در باره‌ی فعالیت خود به وب‌دا می‌گوید: ما بیماریهای ژنتیک جنین را با اطلاعات اخذ شده از خانواده و رسم شجره‌نامه‌‌‌ی ژنتیک، پیدا می‌کنیم و اگر مشکل ژنتیک موجود، قابل درمان نباشد یا باعث ایجاد یک بیماری یا مثلا معلولیت بشود، قبل از اینکه روح در جنین دمیده شود، مجوز سقط جنین را از مجاری قانونی دریافت می‌کنیم.
5 هزار جنین در شش سال ارزیابی شده‌اند
دانشیار دانشگاه علوم پزشکی مشهد یادآور می‌شود: در شش سال گذشته موفق به ارزیابی 5 هزار جنین در کل مناطق استحفاظی دانشگاه علوم پزشکی مشهد شده‌ایم و به یاری جهاد دانشگاهی، کمک‌های دانشگاه، پزشکی قانونی و بزرگان دینی توانسته‌ایم جنین‌های بیمار یا دارای مشکل ژنتیک را از چرخه‌ی تولد حذف کنیم.
وی ضمن اینکه خدمت خود و همکارانش را کمک به سیستم سلامت کشور می‌داند می‌گوید: حرفه‌ی تخصصی من این است که مادرانی که به جهت داشتن سابقه‌ی خانوادگی در زمینه‌ی مشکلات حسی حرکتی، عصبی عضله‌ای و مانند آن، به من مراجعه دارند را بررسی و پس از تشخیص وجود ژن جهش‌یافته یا معیوب در جنین، به مادر بگوییم که جنین وی ممکن است دچار بیماری ژنتیکی باشد اما اینکه به او تجویز قطعی برای سقط بکنیم، ابدا چنین نیست و در واقع این مادر است که انتخاب می‌کند و تصمیم می‌گیرد که جنینش را سقط کند یا نگه دارد.
وی به زمان سقط جنین‌های دارای ژن‌های معیوب و بیمار اشاره دارد و می‌گوید: در کشور ما به لحاظ قانون و از نظر شرعی، سقط باید قبل از پایان هفته‌ی نوزدهم صورت گیرد و پس از این زمان، ما اجازه‌ی سقط نداریم مگر اینکه مادر از طریق قضایی و پزشکی قانونی یا طریق قانونی دیگری، مجوز سقط بگیرد که از بحث ما خارج است.
وی ادامه می‌دهد: تشخیص مشکلات در ژن‌ها معمولا بین هفته‌ی یازدهم تا نوزدهم امکان پذیر است و کل تشخیص تا صدور مجوز سقط بیش از دو ماه طول نمی‌کشد بنا بر این مادر پس از اعلام اینکه جنین دچار مشکل است، باید تصمیمش را بگیرد و از آنجا که برخی مادران به لحاظ شرایط عاطفی که دارند به جنین انس می‌گیرند، سقط برایشان بسیار دشوار است، به همین جهت، ما آنها را مخیر می‌کنیم و هیچ اجباری برای سقط نمی‌گذاریم.
اعتقادی به تولید مقاله‌ی غیر کاربردی ندارم
دکتر صدر نبوی با بیان اینکه در طول ده سالی که این کار تشخیصی در مشهد انجام می‌شود آگاهی عمومی، افزایش زیادی داشته می‌گوید: سطح اطلاعات و آگاهی مردم بالا رفته و پیشرفت‌های زیادی در این زمینه داشته‌ایم.
وی اضافه می‌کند: در آن اوایل، تنها یک آزمایشگاه خصوصی، مرکز تشخیص بود اما در حال حاضر، علاوه بر افزایش مراکز تشخیصی، مراکز مشاوره هم تقویت شده و همکاری بسیار خوبی بین گروه های بالینی همچون گروه مغز و اعصاب و گروه ژنتیک ایجاد شده که این امر کمک زیادی به تشخیص به موقع و حذف جنین‌های بیمار می‌کند.
این استاد دانشگاه مونیخ در زمینه‌ی پژوهش علمی می‌گوید: من اعتقاد چندانی به تولید پژوهش‌هایی که صرفا منجر به مقاله می‌شوند ندارم بلکه به تحقیقاتی اهمیت می‌دهم که نتیجه‌ی کوتاه مدت داشته باشد و بتوانم در درمان از آنها استفاده کنم چون به نظر من از نظر درمانی، خیلی از دیگران عقب هستیم و باید تلاش کنیم که در این قسمت سریع‌تر پیش برویم.
وی در خصوص نتایج فعالیت‌های خود در دانشگاه علوم پزشکی مشهد از نظر خدماتی که به مردم ارائه شده است می‌گوید: افتخارمان این است که 28 بیماری ژنتیک را در طول این سال‌ها به بیمه‌ها معرفی کرده و آنها را تحت پوشش بیمه قرار داده‌ایم که در نتیجه 70 درصد هزینه‌ی آزمایشات این بیماری‌ها را بیمه پرداخت می‌کند. این قدم بزرگی برای درمان به خصوص در اقشار میانی و پایین‌دست جامعه بوده است.
گسترش مرزهای دانش بومی
وی با بیان اینکه در بخش شناسایی بیماریهای ژنتیک و جهش‌های خاص ژنی، تحقیقات موردی زیادی انجام داده است که در تشخیص و درمان کمک کننده بوده‌اند می‌افزاید: در زمینه نوروژنتیک در سه گروه بیماری حرکتی، عصبی و عضله‌ای، پژوهش‌هایی داشته‌ام که منجر به نتایج خوبی در باره‌ی عامل ژنتیکی در جمعیت ایرانی در سکته‌های مغزی شده که در گسترش مرزهای دانش بومی، نقش مهمی ایفا کرده است.
وی اکنون یک بانک اطلاعاتی از ژن‌هایی درست کرده که به گفته‌ی او در بخش‌های عصب و عضله، جهش‌های شایع‌تری دارند و بدین ترتیب، تشخیص این بیماری‌ها را کم‌هزینه‌تر و سریع‌تر نموده است.
دکتر صدر نبوی با بیان اینکه وضعیت ژنتیک جمعیت کشور، بشدت پیچیده است می‌گوید: به نظر من هر استان باید برای خودش پانل جداگانه‌ی ژنتیکی داشته باشد و تحقیقاتش را بر مبنای همان پانل برنامه‌ریزی کند.
وی اضافه می‌کند: به طور مثال با تحقیقاتی که ما داشته‌ایم مشخص شده که ژن مولد بیماری پارکینسون جوانان در کشور ما متفاوت از کشورهای اروپایی است. جالب اینکه این ژن که در ایران مولد پارکینسون است در اروپا، مرتبط با این بیماری شناخته نمی‌شود.
وی اظهار امیدواری می‌کند که به اتفاق همکارانش بتوانند یک پنل تشخیصی برای خراسان بزرگ بنا کنند که این منطقه یک مرکز برای تحقیقات ژنتیک کشور بشود و اگر این اتفاق بیفتد هنگامی که کار به درمان این بیماری‌ها با دارو بکشد پزشک درگیر آزمون و خطای دارویی نخواهد شد و با توجه به جهش ژنی و با مشاوره با متخصصین ژنتیک، داروی انتخابی و درمان هدفمند خواهد داشت.
جهش‌های خاص ژنتیکی در بعضی مناطق کشور بیشتر است
دانشیار دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد در خصوص تنوع ژنی در کشورمان می‌گوید: اختلاط ژن‌ها باعث گوناگونی شده و بر عکس تصور برخی افراد، نه تنها باعث اختلال ژنتیک نمی‌شود بلکه سازگاری ژنی را افزایش می‌دهد. اما گذشته از این تنوع و گوناگونی، به جهتی که هنوز برای ما شناخته شده نیست، در بعضی مناطق، جهش‌های خاصی مشاهده می‌شود که قابل مطالعه و بررسی است.
دکتر صدر نبوی در زمینه‌ی تأثیر اشعه‌ها و امواج رادیویی بر جهش‌های ژنی می‌گوید: در کلیت امر می‌توان گفت این امواج چه در گوشی‌های تلفن همراه و چه در امواج الکترومغناطیسی، در مشکلات ژنتیکی بی‌تأثیر نیستند اما ما هنور چیز معناداری در این بخش پیدا نکرده‌ایم که به روشنی میزان و نوع این تأثیرات را بگوییم بلکه نیاز به تحقیقات بیشتری در این زمینه هست.
وی با بیان اینکه برخی بیماریهای ژنتیکی در منطقه‌ی ما بیشتر است می‌گوید: شاید در ده یا بیست سال آینده، یک معیار تشخیص بومی داشته باشیم و بتوانیم راجع به جهش‌های ژنی در منطقه‌ی خودمان با قاطعیت نظر بدهیم.
معاون آموزشی کلان‌منطقه‌ی 9 کشور در علوم اعصاب با یادآوری اینکه اکنون انجمن نوروژنتیک خراسان رضوی را بنیان گذاشته‌ایم در خصوص بازگشتش به ایران اظهار می‌دارد: با انگیزه‌ی خدمت به مردم خودم به ایران برگشته‌ام و امیدوارم بتوانم خدمت شایسته‌ای داشته باشم. تأسیس یک پایگاه خوب در تشخیص ژنتیک قبل از تولد برای مشهد و ایجاد یک مرکز نوروژنتیک خوب برای دانشگاه علوم پزشکی مشهد، دو آرزوی من است که همیشه برای آن تلاش می‌کنم و امیدوارم که بتوانم این آرزو را محقق سازم.
اگر اخلاق نباشد، ژنتیک خطرناک می‌شود
وی در پایان گفتگویش با وب‌دا با بیان اینکه ما ژنتیسین‌ها معتقدیم همه چیز ریشه‌ی ژنتیک دارد می‌افزاید: اما مطمئنا عوامل محیطی بر ژن‌ها تأثیرگذارند و می‌توانند تغییرات زیادی ایجاد کنند اما حتما هر خصوصیت و رفتاری، منشأ ژنتیک می‌خواهد.
وی در باره‌ی اینکه چه خطری، مطالعات ژنتیک را تهدید می‌کند می‌گوید: همان خطری که در هر دانش و علمی هست در ژنتیک هم هست و اگر اخلاق در پژوهش‌ها و در گسترش دانش نباشد و معیارهای انسانی و اخلاقی رعایت نشود، ممکن است مشکلات زیادی برای جامعه‌ی انسانی درست شود بنا بر این باید تلاش کنیم نیروهای فعال در این بخش را اخلاقی تربیت کنیم و معیارهای انسانی را در آنها تقویت نماییم.
فرهیخته‌ای که از امریکا آمد و برای کشور افتخارآفرین شد
دکتر محمد رضا عباس‌زادگان، از استادان مسلم رشته‌ی ژنتیک پزشکی است. او از سال 77 در دانشگاه علوم پزشکی مشهد استخدام شده و به عضویت هیأت علمی این نهاد در آمده است. او که تحصیل‌کرده و فرهیخته‌ی دانشگاه علوم پزشکی آریزونای امریکاست از همین کشور، فوق تخصص ژنتیک پزشکی و تشخیص بیماریهای ژنتیک در جنین را دریافت کرده است.
وی در گفتگو با وب‌دا می‌گوید از همان سال که به کشور برگشته، در صدد راه‌اندازی مرکز تشخیصی بیماریهای ژنتیک بوده و فعالیت‌هایی در این زمینه داشته است. وی از اینکه به گفته‌ی خودش توانسته با کمک همکارانش از تولد 90 درصد کودکان تالاسمی مناطق تحت پوشش دانشگاه علوم پزشکی مشهد جلوگیری کند، بسیار خشنود است.
دکتر عباس‌زادگان در باره درمان اختلالات ژنتیکی می‌گوید: بیماری تالاسمی یکی از شایع‌ترین بیماریهای ژنتیک در خراسان است و در حال حاضر 400 خانواده در خراسان بزرگ، ریسک تولد کودکان تالاسمی را دارند.
وی اضافه می‌کند: با همکاری دکتر مجرد و دانشجویان مقطع دکتری، با حمایت وزارت بهداشت و مخصوصا دکتر ملک‌زاده، معاون درمان وزارت، طرحی را پیش می‌بریم که در نتیجه‌ی اجرای آن بتوانیم کودکان تالاسمی را از طریق اصلاح ژن‌ها در سلولهای بنیادی، درمان کنیم.
وی با بیان اینکه این روش در آزمایشگاه، با موفقیت همراه بوده می‌گوید: حالا باید نتایج را در سطح حیوانی تست کنیم و سپس اصلاح ژن و جایگزینی ژن نرمال را در بالین بیماران بیازماییم.
تصویب یک طرح بزرگ ملی در زمینه‌ی اصلاح ژن
وی تأکید می‌کند: یک طرح بزرگ ملی را در این زمینه به تصویب وزارت رسانده‌ایم و در اواخر سال گذشته شروع به خرید مواد آزمایشگاهی کرده و در شرف انجام طرح هستیم. اکنون مراحل اولیه‌ی اصلاح ساختار ژنی شروع شده و آنزیم‌های لازم را تهیه کرده‌ایم. در صددیم با روشی کار را پیش ببریم که درصد خطای کار به حداقل برسد زیرا کار بسیار حساس و پیچیده‌ای است و باید دچار خطا در ژنوم نشویم. ابتدا این اصلاح را در لنفوسیت در آزمایشگاه بررسی می‌کنیم که مطمئن شویم دچار خطایی نخواهد شد و سپس به مرحله‌ی بعد یعنی تست حیوانی می‌رویم.
دکتر عباس‌زادگان تصریح می‌کند: این گونه تحقیقات بسیار زمان‌بر و هزینه‌بر است و به همین لحاظ باید مدت‌ها بر روی یک مسئله‌ی جزئی تمرکز کنیم و بارها آن را مورد بررسی قرار دهیم.
استاد دانشگاه علوم پزشکی مشهد می‌گوید: داریم بر روی ضعف عضلانی و بیماری دوشن* کار می‌کنیم که اگر در درمان آن توفیق داشته باشیم می‌توانیم در باره‌ی سایر بیماریهای تک ژنی که در نتیجه‌ی جهش یک ژن ایجاد می‌شوند همین روش را بکار ببریم و آنها را درمان کنیم.
وی تصریح می‌کند: این کار در مورد بیماریهای مولتی‌ژن مثل پارکینسون بسیار دشوار است و ما فقط می‌توانیم ژنی را اصلاح کنیم که در تعادل فرد تأثیرگذار است و جهش آن باعث اختلال در تعادل می‌شود. در این‌گونه بیماری‌ها ما با اصلاح ژنتیک، درمان علامتی می‌کنیم و کل بیماری درمان نمی‌شود.
آزمایشگاه ژن‌تراپی در پژوهشکده بوعلی
وی در خصوص جهش ژنتیک توضیح می‌دهد: جهش یعنی اینکه رمز ژنتیکی دی‌ان‌ای تغییر می‌کند و پروتئینی که در نتیجه‌ی این تغییر ساخته می‌شود یا کم است یا زیاد است و یا اینکه سمی است. برای مثال در بیماری پارکینسون یا آلزایمر، ما ژنی داریم که پروتئین سمی تولید می‌کند و وقتی که ژن را اصلاح می‌کنیم پروتئین اصلاح شده جایگزین این ماده سمی می‌شود و همان قسمت از علائم که در نتیجه‌ی این جهش ایجاد شده بهبود می‌یابد.
به گفته‌ی این پژوهشگر دانشگاه علوم پزشکی مشهد، در بیماری تالاسمی، به دلیل جهش در بتاگلوبین، هموگلوبین قادر به اکسیژن‌رسانی کافی نیست و گلبول‌های قرمز با کمبود اکسیژن مواجه می‌شوند. طحال این سلولها را فیلتر و در خود ذخیره می‌کند. در این بیماری، همهی استخوان‌ها خون‌سازی می‌کنند و آنقدر خون ساخته می‌شود که طحال و جمجمه و بعضی قسمت‌های دیگر بدن بزرگ می‌شود. درمان‌های فعلی که پیوند مغز استخوان یا تزریق خون است هیچ‌کدام نتیجه‌ی قطعی ندارند و به همین جهت، اصلاح ژنی برای درمان مورد توجه قرار گرفته است.
وی با بیان اینکه درمان به این روش، نیازمند یک آزمایشگاه مجهز است می‌گوید: بر اساس توافقات وزارت بهداشت و دانشگاه علوم پزشکی مشهد، آزمایشگاه ژن‌تراپی در مجموعه‌ی پژوهشکده‌ی بوعلی در دست تأسیس است. اما برای تکمیل این زنجیره باید در کنار سل‌تراپی، یک مرکز اصلاح ژنی هم داشته باشیم که در حال رایزنی برای راه‌اندازی این مرکز هستیم.
ایمن‌تراپی، ابتکاری دیگر از گروه ژنتیک
وی با بیان اینکه در این روش، سلول دارای ژن معیوب از بدن بیمار گرفته می‌شود و پس از اصلاح ژن، دوباره آن را به بیمار برمی‌گردانیم تأکید می‌کند: انجام این کار نیاز به اتاق تمیز و تجهیزات خاصی دارد که در پژوهشکده در حال راه‌اندازی این مجموعه هستیم.
دکتر عباس‌زادگان همچنین از طرحی یاد می‌کند که به گفته‌ی خودش سال‌هاست با همکارانش بر روی آن تحقیق می‌کنند. این طرح مربوط به درمان ژنتیک سرطان است.
وی عنوان پذیرفته شده‌ی این روش را ایمونوتراپی ذکر می‌کند و در توضیح آن می‌گوید: ما سلول ایمنی بیمار را می‌گیریم و شاخصه‌های توموری را از تومور سرطانی استخراج و به سلول ایمنی تزریق می‌کنیم تا این سلول آنتی‌ژن توموری تولید کند و پس از این تغییرات ژنتیکی، آن را به سیستم ایمنی بدن وارد می‌کنیم. سیستم فعال می‌شود و سلولهای سرطانی را تا 70 درصد از بین می‌برد.
استاد دانشگاه علوم پزشکی مشهد تأکید می‌کند: انتقال ژن‌های تومور به سلولهای سیستم ایمنی، پیچیدگی خاصی دارد و علاوه بر تجهیزات، بیمار باید در شرایط بستری باشد که با خارج کردن خون وی، سلولهای خونی خاص را جدا کنیم و خون را از سمت دیگر به بدن بازگردانیم که این پروسه یک دستگاه نیاز دارد که در حال حاضر، آن را نداریم.
فوق تخصص ژنتیک پزشکی می‌افزاید: مشکل در درمان‌های دیگری که در حال حاضر انجام می‌شود این است که یک سری سلولهای بنیادی در تومورها باقی می‌مانند که همان‌ها عامل ایجاد متازستازها هستند. روش ژن‌درمانی از طریق ایمونو تراپی، قادر است که این سلولهای بنیادی سرطانی را با کمک سیستم تحریک شده ایمنی، از بین ببرد.
دکتر عباس‌زادگان با بیان اینکه نتایج قطعی مرحله‌ی آزمایشگاهی این روش را در مقاله‌ای منتشر کرده‌ایم یادآور می‌شود: این تحقیقات توسط چند دانشجوی دکترا که حالا به مرحله‌ی استادی رسیده‌اند در حال انجام است. این پژوهشگران، تحقیق را بر روی سلولهای توموری سرطان معده، مری و روده انجام داده و توانسته‌اند سلولهای عرضه کننده‌ی انتی‌ژن‌های توموری را تقویت کنند که در مراحل بعدی این سلولها به بدن بیمار بازگردانده می‌شوند تا سیستم ایمنی این کار را دنبال کند.
جداسازی سلولهای بنیادی سرطان معده
رئیس مرکز تحقیقات ژنتیک انسانی دانشگاه علوم پزشکی مشهد می‌گوید: در مراحل قبلی، این سلولها به طور عمومی از سلولهای تومور برداشته می‌شدند اما دکتر باقری توانسته این سلولها را در سرطان معده از سلولهای بنیادی تومور جداسازی کند. این سلولها در تومور دارای درصد کمتری هستند اما نسبت به درمان‌های معمول، مقاوم‌تر می‌باشند. در واقع می‌توان گفت، ریشه‌ی اصلی سرطان، اینها هستند که اگر از بین بروند سرطان درمان می‌شود. جدا کردن این سلولها کار دشواری است و در پروسه‌ی حاضر، همان‌ها را که جدا کرده‌ایم به کمک سلولهای ایمنی، داریم به صورت هدفمند درمان می‌کنیم.
استاد دانشگاه علوم پزشکی مشهد می‌گوید: اکنون طرح کلینیکال تراپی را به مراجع دانشگاه ارائه کرده‌ایم که در صورت تصویب بتوانیم در بالین هم تست کنیم. این تصویب طولانی است و باید از مراحل مختلف علمی و فنی بگذرد تا به تصویب برسد.
این فوق تخصص ژنتیک می‌گوید: ایمونو تراپی در بیشتر سرطان‌ها قابل انجام است. یک شرکت امریکایی آن را به تأیید استاندارهای دارویی امریکا رسانده و در درمان پروستات، این روش را ثبت کرده است. ما در خصوص سرطان مری و معده در آزمایشگاه به نتیجه رسیده و آن را در کشور خودمان ثبت کرده‌ایم و در سطح بین‌المللی هم داریم تلاش می‌کنیم که ثبت کنیم.
نانوتراپی در درمان سرطان
وی ضمن تأکید بر اینکه ایمن‌تراپی، یکی از روش‌های از بین بردن این سلول‌هاست خاطر نشان می‌سازد: یک روش دیگر این است که توسط نانوپارتیکل‌ها مولکول‌های خاصی را به بدن بیمار بفرستیم که پروتئین تکثیرکننده را خاموش کنند و تکثیر سلو‌های بنیادی تومور، متوقف شود.
وی اضافه می‌کند: هدف‌درمانی توسط نانوپارتیکل‌ها که توسط آنها دی‌ان‌ای را حمل و به درون سلولهای سرطانی می‌فرستیم باعث می‌شود که بتوانیم جلو متاستاز دادن را بگیریم که به معنی توقف تومور و درمان سرطان است.
دکتر عباس‌زادگان با تأکید بر اینکه در فاز آزمایشگاهی، به پیشرفت‌هایی در این زمینه دست یافته‌ایم می‌گوید: اکنون زمانی است که این نانوپارتیکل‌ها را به داخل سلولهای مستقیمی که از بدن بیماران گرفته‌ایم وارد کنیم. البته یک فاز حیوانی را هم باید بگذرانیم که با وجود محدودیت‌هایی که تحریم‌ها ایجاد کرده، مسیرها طولانی‌تر و کارها دشوارتر می‌شود. اگر در این سال‌های سخت، چیزی از فعالیت‌های علمی ما باقی مانده، به همت همین دانشجویان سخت‌کوش بوده و سعی کرده‌ایم که با پرهیز از حاشیه‌ها، دانشجویان را بر روی این پروژه‌ها متمرکز کنیم.
در دانشگاه علوم پزشکی مشهد، همهی کارها تیمی انجام می‌شود
عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد تأکید می‌کند: البته این تلاش‌ها گروهی و تیمی است و افراد و گروه‌های آموزشی زیادی به ما کمک می‌کنند که تحقیقات به ثمر برسد. بنا بر این لازم است از همهی آنها قدردانی کنیم. جراحان سرطان، گروه‌های گوارش، پاتولوژی، زنان و سایر گروه‌های مرتبط، همه تلاش می‌کنند تا یک پروژه‌ی علمی به ثمر می‌رسد.
دکتر عباس‌زادگان در پایان گفتگو ضمن اشاره به اینکه در آینده‌ی نزدیک، سرطان قابل پیشگیری کامل و قابل درمان خواهد بود می‌گوید: شاید در آینده بتوانیم تغییراتی را که قبل ازشروع سرطان در ژن‌ها ایجاد می‌شود شناسایی و جلو شروع سرطان را به موقع بگیریم.
وی همچنین می‌گوید: همین حالاهم چکاب سرطانی داریم و در خیلی زمینه‌ها می‌توانیم ژن سرطان را تشخیص داده و پیشگیری انجام دهیم. همینکه یک خانواده با شجره‌ی سرطانی مراجعه می‌کند و ژن معیوب را پیدا می‌کنیم و به افراد سالم هشدار می‌دهیم که برای پیشگیری از بروز سرطان چه باید بکنند، قدم بزرگی در جلوگیری از این بیماری مهلک به حساب می‌آید.
* دوشن: یک نوع فلج عضلانی عمومی است که در اطفال و به تدریج ظاهر می‌شود به گونه‌ای که در حدود ده سالگی، تقریبا تمام اندام تحتانی را درگیر می‌کند و سپس به اندام فوقانی می‌رود و در نهایت تمام بدن درگیر می‌شود. این بیماران بین 20 تا 30 سال عمر می‌کنند. اگر این بیمار در زمان پیش از تولد شناسایی و ژن معیوب اصلاح شود کودک دچار این مشکل نخواهد شد.
