گزارشگر علمی بی‌بی‌سی در آوریل 2018 به نقل از پروفسور روت‌لی مدیر بخش علوم میکروبیوم مؤسسه‌ی ماکس پلانک آلمان می‌گوید: بدن انسان بیش از آنچه سلول داشته باشد میکروب هایی همراه خود دارد اما این میکروب‌ها غالبا برای سلامت ما ضروری هستند.
شگفت‌آورتر اینکه عدد ژن‌های میکروب‌هایی که در بدن ما زندگی می‌کنند بین ده تا یکصد برابر تعداد ژن‌های ژنوم انسان است. 1
این استنباط‌های علمی در مورد میکروب‌های موجود در بدن انسان حتی تا آنجا پیش رفته که برخی از پژوهشگران عقیده دارند که سرطان‌ها و برخی بیماریهای نوپدید مثل چاقی که اغلب تصور می کنند در اثر تغذیه‌ی نادرست ایجاد می‌شود نتیجه‌ی از بین رفتن تعادل این سیستم میکروبی مفید بدن انسان است.
استاد بخش میکروبیوم ماکس‌بلانک در گزارش خود آورده است: در پنجاه سال گذشته کار فوق‌العاده‌ای در نابودی بیماریهای واگیر انجام داده‌ایم، اما در مقابل به طور گسترده و وحشتناکی با افزایش انواع بیماریهای سیستم ایمنی و آلرژی رو به رو شده‌ایم. منظور این پژوهشگر علوم زیستی آن است که همزمان با افزایش مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها و طرد عفونت‌ها، میکروب‌های مفید را هم از بین برده‌ایم.
و حالا برخی دانشمندان به فکر افتاده‌اند که میکروب‌های مفید را شناسایی و آنها را که در اثر بیماری یا مصرف داروها و تغذیه ناصحیح از بین رفته یا از بدن خارج شده‌اند به بدن بازگردانند.
دکتر ترفر لالی، در موسسه "ولکام تراست سانگر" که یک موسسه تحقیقات ژنتیکی در بریتانیا است می‌گوید: هر روز شواهد بیشتری نشان می‌دهند که ترمیم میکروبیوم یک فرد می‌تواند به مداوای بیماری‌هایی مانند کولیت اولسراتیو، که نوعی بیماری التهابی روده است منجر شود. فکر کنم برای درمان بیشتر بیماری‌هایی که ما در باره‌شان تحقیق می‌کنیم به ترکیب شاید ده یا ۱۵ نوع میکروب مختلف نیاز باشد.
گفتگو با مدیر گروه آموزشی میکرب‌شناسی و ویروس شناسی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، یکی از محورهای مهمش، همین موضوع است. او در باره‌ی پیشرفت‌های دانشگاه در زمینه بیماری سل، تولید پروتئین های ضد باکتریایی جدید در گروه متبوعش، و ضرورت ایجاد یک مرکز دائمی کنترل و پایش عوامل بیماری‌زا در مشهد با خبرنگار وب دا گفتگو کرد که حاصل آن را در اینجا می‌خوانیم.
سابقه‌ی 70 ساله‌ی گروه میکروب شناسی
دکتر کیارش قزوینی که حالا دومین دوره مدیریتش بر گروه میکروب‌شناسی و ویروس‌شناسی دانشگاه علوم پزشکی مشهد را می‌گذراند از گروه متبوعش به عنوان قدیمی‌ترین گروه آموزشی این دانشگاه یاد می‌کند و می‌گوید: استاد دکتر محمد میردامادی که از تحصیل‌کردگان انستیتو پاستور کشور فرانسه و جزو اولین استادان میکروب‌شناسی در کشور بود این گروه را در سال 1328 و تقریبا همزمان با شروع بکار دانشگاه راه‌اندازی کرد، بنابر این گروه میکروب‌شناسی 70 سال سابقه‌ی فعالیت دارد.
وی به رسم قدرشناسی از پدر میکروب شناسی و ویروس‌شناسی دانشگاه علوم پزشکی مشهد می‌گوید: آنها که از استاد دکتر محمد میردامادی خاطراتی به یاد دارند او را بسیار دقیق، منضبط، وظیفه‌شناس و منظم می‌دانند و اسنادی که از وی بر جای مانده نیز این روایت را تأیید می‌کند.
وی با اظهار امیدواری از اینکه همه‌ی اعضای هیأت علمی و همه‌ی پزشکان و استادان دانشگاه، به این استاد اخلاق پزشکی، تأسی کنند می‌گوید: در تغییرات گروه های آزمایشگاهی دانشگاه که رشته‌ی علوم آزمایشگاهی به چهار رشته‌ی مستقل تقسیم شدند، گروه میکروب شناسی و ویروس‌شناسی در سال 1382 با ساختار فعلی به فعالیت ادامه داد.
ذکر فضیلت، فضیلت فزاید
وی همچنین از استادان پیشکسوت این رشته که درگذشته‌اند و یا در قید حیات هستند و دوران بازنشستگی را سپری می‌کنند به رسم نیکو یاد می‌کند و می‌افزاید: باید قدرشناس زحمات گذشتگان باشیم و از مرحوم استاد دکتر محمد میردامادی، مرحوم دکتر ایسی، مرحوم استاد دکتر محمد ناظم، مرحوم استاد دکتر علی صادقیان و استاد دکتر جواد قناعت یاد کنیم که ویژگی‌های علمی، اخلاقی و انسانی آنان هنوز هم زبان‌زد اعضای گروه و سایر استادان است.
وی همچنین نام مرحوم دکتر برادران، سرکار خانم دکتر راشد، سرکار خانم دکتر نادری‌نسب و سرکار خانم دکتر کرم‌الدین را از پیش‌کسوتان این رشته برمی‌شمارد که نام‌شان شایسته‌ی تقدیر است.
به گفته‌ی دکتر قزوینی، پس از شروع بکار در دانشکده پزشکی فعالیت بالینی گروه میکروب‌شناسی ابتدا در اوایل دهه 50 شمسی در بیمارستان قائم(عج) راه‌اندازی شده و سپس با تجهیز بخشی در بیمارستان امام‌رضا(ع)، بخشی از فعالیت گروه در آنجا مستقر شده و پس از آن بیمارستان‌های دکتر شیخ و اکبر هم محل استقرار گروه شده است.
وی معتقد است باید در دانشکده‌ی پزشکی هم که محل بیشترین تعامل بین دانشجویان، پزشکان و گروه‌های تحقیقاتی با این گروه می‌باشد فضایی برای گروه در نظر گرفته شود.
مدیر گروه میکروب‌شناسی و ویروس شناسی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، فعالیت‌های این گروه را در سه بخش آموزش، پژوهش و خدمات تشخیصی و درمانی تقسیم‌بندی می‌کند و می‌گوید: ما در بخش آموزش برای دانشجویان تقریبا تمام رشته‌های علوم پزشکی، درس‌هایی داریم و در بخش تحصیلات تکمیلی و تخصصی نیز از سال 1376 دانشجوی کارشناسی ارشد میکروب‌شناسی پذیرش می‌کنیم.
وی ادامه می‌دهد: در مقطع تخصص نیز پس از چندین دوره پذیرش رزیدنت در سال‌های دهه پنجاه، شصت و هفتاد شمسی، پذیرش مستمر دانشجوی دکتری تخصصی میکروب شناسی(PhD) از سال 1388 تا به امروز ادامه دارد و همچنین 6 سال متوالی است که در رشته‌ی ویروس‌شناسی دانشجوی کارشناسی ارشد پذیرش می‌کنیم.
وی اضافه می‌کند: علاوه بر اینها رزیدنت‌های پاتولوژی، رزیدنت‌های دندانپزشکی و دانشجویان دوره تکمیلی علوم آزمایشگاهی نیز برخی واحدهای درسی را با ما می‌گذرانند.
تحقیقات خوبی در زمینه واکسن سل توسط دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد در حال انجام است
در بخش پژوهشی، دکتر قزوینی، کارنامه‌ی گروه را پر و پیمان توصیف می‌کند و خاطر نشان می‌سازد: از چند سال پیش در گروه تصمیم گرفته شد به جای تحقیقات پراکنده، بر روی یک موضوع خاص متمرکز شوید و با مشورت اساتید گروه، بیماری سل برای محوریت پژوهش های گروه انتخاب شد. درحال حاضر 80 درصد پایان‌نامه‌های دانشجویان تخصصی روی این موضوع برنامه‌ریزی می‌شود و همین باعث شده که مشهد کمابیش به عنوان قطب تحقیقاتی بیماری سل شناخته شود و بسیاری از محققین ایرانی یک نوع مرجعیت علمی در این زمینه برای دانشگاه علوم پزشکی مشهد قائل باشند.
دانشیار دانشگاه علوم پزشکی مشهد خاطر نشان می‌کند: امروزه در تشخیص بیماری سل به ساختارهای خیلی خوبی رسیده‌ایم. در حال حاضر مجموعه ای از دقیق‌ترین ساز و کارهای تشخیصی سل و سایر مایکوباکتریوم‌ها را در دانشگاه علوم پزشکی مشهد داریم. اساتید‌مان موفق به طراحی و تولید سیستم‌هایی شده‌اند که ظرف چند دقیقه، علاوه بر حضور باکتری، جنس و گونه مایکوباکتریوم را تشخیص می‌دهد. با توجه به تعدد مایکوباکتریوم های بیماری‌زا که اغلب باعث می‌گردد تشخیص آنها کار دشواری باشد، گاهی بیماران به خاطر تشخیص نادرست، مدت‌ها داروهایی استفاده می‌کنند که تأثیری بر این باکتری ندارد. سیستم تشخیصی‌ای که توسط اساتید گروه درست شده است برای حل این مشکل، بسیار مفید است.
وی از مراحل آزمایشی تولید یک واکسن سل در دانشگاه علوم پزشکی مشهد خبر می‌دهد و می‌گوید: چندین دانشجوی دکتری و استادان مختلف به اتفاق معاونت پژوهشی دانشگاه در حال کار بر روی این واکسن هستند و می‌شود گفت کار ساخت این واکسن آغاز شده که در کل دنیا انحصاری خواهد بود.
پروتئین های ضدمیکروبی کارآمدی که گروه پژوهشگران مشهدی ساخته‌اند
وی همچنین از آغاز یک پروژه‌ی بزرگ تحقیقاتی در زمینه‌ی ساخت آنتی‌بیوتیک‌های پروتئینی که یک نیاز جهانی به حساب می‌آید در این گروه خبر می‌دهد.
دکتر قزوینی می‌گوید: با گسترش عفونت‌ها و مصرف بی‌رویه و خارج از اندازه‌ی آنتی‌بیوتیک‌های معمول، باکتری‌ها و سایر میکروب‌ها در قبال آنها مقاوم شده و رفته رفته، این داروها به مواد بی‌خاصیتی تبدیل می‌شود که گاه فقط ارگان‌های سالم بدن را از بین می‌برد و بر میکروب‌ها بی‌اثر است. پیش‌بینی می‌کنند که تا حدود ده سال دیگر، آنتی‌بیوتیک‌های فعلی، هیچ کاربرد و مصرفی نداشته باشند و دیگر نتوانیم از آنها برای از بین‌بردن میکروب‌ها استفاده کنیم.
به گفته‌ی دکتر قزوینی، ساخت پروتئین های ضدمیکروبی جدید، هنوز در هیچ نقطه‌ای از دنیا به مرحله‌ی فروش دارو در بازار نرسیده و حتی در پیشرفته‌ترین مراکز دنیا هم در مرحله‌ی کارآزمایی حیوانی یا بالینی انسان قرار دارد و هنوز در حال گذراندن این فازهای تحقیقاتی است.
دانشیار دانشگاه علوم پزشکی مشهد با یادآوری اینکه آنتی‌بیوتیک‌ها از موادی که قارچ‌ها برای از بین‌بردن رقبایشان یعنی باکتری‌ها تولید می‌کردند ساخته می‌شده است می‌گوید: اما جدا از این آنتی‌بیوتیک‌های مصنوعی، بسیاری از سلول‌های انسانی و غیر انسانی، راهکارهای دیگری در مقابله با عفونت‌های باکتریایی داشته‌اند که اکنون مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است.
وی می‌گوید: همکاران ما منتظر محققان دیگر کشورها نشدند و تحقیقات وسیعی را در این زمینه آغاز کرده‌اند و موفق شده‌اند پروتئین‌هایی که در سلول‌های انسانی مثل پروتئین‌های بزاق و اشک و دیگر مکانیسم‌های پایه‌ای بدن انسان وجود دارد را کلون، بیان و تخلیص کنند که ساخت این پروتئین‌ها محسوب می‌شود.
وی اضافه می‌کند بعضی دیگر از جانوران مانند خزندگان، برخی ماهی‌ها و حشرات، نیز انواعی از این پروتئین‌ها را تولید می‌کنند که ما داریم اینها را در آزمایشگاه می‌سازیم و تعدادی از آنها نیز ساخته شده است.
دکتر قزوینی تأکید می‌کند سه سال است که با چند دانشجوی دکتری و کمک استادان مختلف 5 نمونه از بهترین پروتئین‌ها را با روش‌های جدید بومی‌سازی کردهایم که بسیار ارزان‌تر از نمونه‌های خارجی هم هست و اکنون این نمونه‌ها در مراحل آزمایشگاهی هستند و نتیجه گرفته‌ایم که اینها روی طیف گسترده‌ای از باکتری‌ها مؤثر هستند.
برخی شرکت‌های داروسازی غربی در مقابل رشد دانش مقاومت می‌کنند
دانشیار دانشگاه علوم پزشکی، می‌گوید: اگر تحقیقات جهانی در خصوص آنتی‌بیوتیک‌های جدید تأخیر دارد دلیلش را شاید بتوان در تولید داروهای شیمیایی توسط برخی شرکت‌های غربی جستجو کرد که مایل نیستند سرمایه‌گذاری‌های وسیع‌شان روی آنتی‌بیوتیک‌های موجود کم‌بازده یا حتی نابود شود.
وی بازار تبلیغات مواد شیمیایی و حکومت رسانه‌ها در این تبلیغات غربی را یک شگرد این گونه صنایع می‌داند و مثال می آورد: در زمان رکود اقتصادی غرب که حدود یک دهه قبل اتفاق افتاد، موضوع آنفلونزای خوکی به شدت و حدتی مطرح شد که واقعیت نداشت و نتیجه‌ی تبلیغات گسترده‌ی رسانه‌ای آن بود که ماسک‌ها، کیت های تشخیصی، داروها و واکسن‌های زیادی را تولید کردند و فروختند و حتی داروهایی که سال‌ها از چرخه‌ی مصرف خارج مانده بود هم به بازار برگشت و فروخته شد. خیلی از کشورها مثل ما میلیون‌ها دوز واکسن خریدند و بعضی کشورها حتی دپو هم کردند. اما بعد از همه‌ی این داستان‌ها، معلوم شد که این آنفلونزا فقط تعداد انگشت‌شماری تلفات داشته است.
پروتئین های ضدمیکروبی ما بزودی وارد مطالعات فاز انسانی می شود
وی در خصوص پروتئین های ضدمیکروبی که توسط متخصصین دانشگاه علوم پزشکی مشهد در حال ساخت است می‌گوید: ما بخش‌هایی از دانش آنها را بومی‌سازی کردیم و بخش‌هایی هم اختصاصا تولید خودمان است. ما حالا قادریم بطور مستقل این پروتئین‌ها را تولید کنیم. دو تا از این داروها مراحل تست آزمایشگاهی و حیوانی را طی کرده و در حال ورود به فاز بالینی است.
مدیر گروه آموزشی میکروب‌شناسی و ویروس‌شناسی دانشگاه علوم پزشکی مشهد می‌گوید: در اولین فاز انسانی خیال داریم این تولیدات را در قالب پماد یا ژل برای درمان زخم پای دیابتی و سپس برای زخم‌های عفونی دیگر استفاده کنیم و سپس به فاز بعدی برویم که برای عفونت‌های گوارشی از فرم‌های خوراکی و تزریقی استفاده خواهیم کرد.
وی در همین خصوص ادامه می‌دهد: از آنجا که فرم‌های مالیدنی و موضعی، تعامل کمتری با بدن دارند شکل مناسبی برای تست‌های بالینی است و بر اساس نتایج این فرم‌های پروتئین های ضدمیکروبی، تصمیم به تولید سایر شکل‌های دارویی می‌گیریم.
وی یادآور می‌شود: تا آنجا که اطلاع داریم غربی‌ها هم دارند روی زخم پای دیابتی و آکنه‌ی صورت کار می‌کنند و ما نه تنها از آنها عقب نیستیم بلکه در بعضی قسمت‌ها جلوتر هم رفته‌ایم.
وی اظهار امیدواری می‌کند که دانشگاه علوم پزشکی مشهد در این زمینه پیشرو بوده و پروتئین های ضدمیکروبی‌شان بتواند زودتر از همکاران غربی‌شان فازهای مطالعات انسانی را بگذراند و وارد تولید تجاری بشود. تست پروتئین های ضدمیکروبی نیاز به محققین و بیماران شجاع و انقلابی دارد و تا کنون به مراحل خوبی رسیده است.
وی تأکید می‌کند: اگر خدا کمک کند و در این مسیر موفق بشویم این افتخار به نام دانشگاه علوم پزشکی مشهد و کشور عزیزمان ثبت خواهد شد.
مشهد؛ تبادل وسیع میکروب و ویروس مسافران و مهاجران
مدیر گروه آموزشی میکروب‌شناسی و ویروس‌شناسی دانشگاه علوم پزشکی مشهد در قبال این پرسش که چرا ویروس‌ها تا این حد در دنیای امروز فعال و گسترده شده‌اند می‌گوید: در گذشته تبادلات و تردد انسان‌ها بسیار محدودتر بود و اگر ویروسی در یک نقطه جهش می‌کرد یا بیماری جدیدی دیده می‌شد معمولا به همان منطقه محدود می‌ماند. اما امروز با گسترش ارتباطات و رفت و آمدها، ویروس‌ها بشدت جابجا می‌شوند و افراد زیادی در معرض این بیماری‌ها قرار می‌گیرند.
به گفته‌ی دکتر قزوینی، مشهد با جابجایی سالانه سی میلیون مسافر و مهاجر، یک کانون مهم جابجایی ویروس است که هم تعداد زیادی عوامل بیماری‌زا به آن وارد شده و هم از آن به سایر نقاط کشور انتقال می‌یابد.
وی این موضوع را یک چالش جدی برای بهداشت عمومی کشور می‌داند و معتقد است باید یک مرکز رصد بهداشتی مجهز در شرق کشور و در دانشگاه علوم پزشکی مشهد ایجاد شود که بتواند به صورت مستمر، نقل و انتقالات را رصد و عوامل پر ریسک را شناسایی کند و در صورت لزوم، وارد میدان عمل شود که دچار مشکلات بهداشتی جدی نشویم.
وی تأکید می‌کند: باید گوش به زنگ باشیم و پاسخ‌های ما به اندازه‌ی لازم باشد. اگر پاسخ شدیدتر از اندازه‌ی لازم باشد نگرانی بی‌مورد ایجاد می‌کند و اگر کمتر باشد دچار مشکلات بهداشتی و خطرات گسترش عوامل بیماری‌زا می‌شویم.
مرکزی برای رصد و پایش عوامل بیماری‌زا
وی به جنجال‌های رسانه‌ای که در سال‌های گذشته در خصوص بیماریهای مختلف من‌جمله «وبا» اتفاق افتاده اشاره می‌کند و می‌گوید: در آن مقاطع حتی به جاهایی می‌رسیدیم که برخی اقلام بهداشتی و آب معدنی کمیاب می‌شد و یا برخی داروها در خطر کمبود قرار گرفت. به همین جهت باید هوشیارانه و به دور از جنجال‌ها و شایعات، کار علمی انجام دهیم و در صورت لزوم، راه‌های پیشگیری را خردمندانه انتخاب کنیم. اگر این رصد به صورت علمی و درست انجام نشود مواردی پیش می‌آید که اقدامات کمتر و یا بیشتر از نیاز صورت بگیرد که در هر دو حالت مشکل ساز است.
وی از مرکز کنترل بیماری‌ها در امریکا به عنوان یک نمونه موفق این گونه مراکز یاد می‌کند و می‌گوید: چنین مرکزی در مشهد مورد نیاز است که بتواند ضمن انجام آزمایشات تشخیصی، اطلاعات را جمع‌آوری و تحلیل کند و اگر خطری متوجه سلامت عمومی هست، به موقع اطلاع‌رسانی کند.
دکتر قزوینی با بیان اینکه این مرکز نیاز به همکاری گسترده‌ی نهادها دارد می‌گوید: ما این بحث را در سطح دانشگاه مطرح کردهایم و امیدواریم که مسؤولان دانشگاه و سایر نهادهای استان، موضوع را جدی تلقی کرده و همکاری کنند. در حال حاضر برخی مراکز مثل معاونت بهداشتی و مراکز دامپزشکی در این زمینه فعال هستند اما اینکه یک آزمایشگاه مجهز و اورژانس داشته باشند و تجهیزاتی برای رصد دائمی وجود داشته باشد که متخصصین مختلف در آن حضور داشته باشند ،این وجود ندارد.
1- جیمز گالاگر - بی‌بی‌سی -10 آوریل 2018 - 21 فروردین 1397
2- https://microbiomejournal.biomedcentral.com/articles/10.1186/s40168-017-0269-3
