گروه تشریح و بیولوژی سلولی، شاید از مهم‌ترین گروه‌های آموزشی دانشگاه علوم پزشکی مشهد باشد. این اهمیت از این جهت است که تقریبا تمام رشته‌های پزشکی و پیراپزشکی از خدمات آموزشی این گروه بهره‌مند می‌شوند اما به جهت اینکه این گروه، کار درمانی انجام نمی‌دهند و فعالیت‌های پژوهشی‌شان نیز بر روی حیوانات انجام می‌شود و نتایج آن نیز به صورت مقالاتی در نشریات علمی به چاپ می‌رسد، در جامعه‌ی غیر پزشکی، کسی از فعالیت‌های مهم و حیاتی آنان خبری ندارد.
سال‌ها پیش از آنکه دانشکده‌ی پزشکی در مشهد تأسیس شود، و هنوز زمانی که آموزش عالی در رشته‌های پزشکی، فقط یک مدرسه‌ی عالی بهداشت در مشهد داشت، اولین گروهی که در سال 1319 در آن تشکیل شد، گروه آناتومی بود زیرا اساس بدون شناخت اعضا و جوارح آدمی، علم پزشکی، معنا ندارد.
به هر حال، این گروه در سال 1328 که مدرسه‌ی عالی بهداشت تبدیل به دانشکده‌ی پزشکی گردید این گروه در صدر گروه‌های دیگر قرار گرفت و پایه‌ی تعلیمات پزشکی واقع شد.
اگر چه در گذشته‌های دور، مدارس دینی و دانشگاه‌ها ساختار یک‌پارچه‌ای داشته و علوم طبیعی و فلسفه در کنار علوم دینی آموخته می‌شده اما به این لحاظ، علم الاعضا و تشریح هم در کنار سایر علوم به طلاب و دانشجویان آموزش داده می‌شده است.
شواهدی در دست است که گذشتگان ما در طب عملی و اندام‌شناسی دست داشته و گاها اجساد را هم تشریح می‌کرده‌اند. بنا بر مقالاتی که در سال 1359 در بزرگداشت ابن سینا منتشر گردید، برخی اجساد به صورت پنهانی تشریح می‌‌شده‌اند و بیم از عکس‌العمل عمومی بیش از نگرانی اصحاب دیانت بوده است زیرا علمای دین، این علم را باعث پیشرفت علمی مسلمانان می‌دانسته‌اند1.
زمینه‌ی تغییر مدیریت
به هر حال، دکتر علی‌رضا ابراهیم زاده در سال 1390 مدیریت گروه تشریح را برعهده می‌گیرد و تا حدود سه ماه قبل، مسؤولیت گروه بر دوش او بوده است.
دوره‌ی مسؤولیت دکتر ابراهیم‌زاده، دوران شکوفایی و تقویت علمی، تجهیزاتی و پژوهشی گروه بوده و وی خدمات زیادی به گروه و دانشگاه داشته است.
هنگامی که من، گزارشگر وب‌دا خواستم با مدیر گروه تشریح در خصوص عملکرد این گروه گفتگو کنم، دکتر حسین حقیر، مدیر فعلی گروه، به رسم قدردانی از مدیریت قبلی گروه، دکتر ابراهیم زاده را به نشست دعوت کرد و از سویی، دکتر کارگزار که تنها دکترای تخصصی مهندسی بافت در دانشگاه علوم پزشکی مشهد است و ورودی او به دانشگاه نیز حاصل تلاش‌های دکتر ابراهیم‌زاده بود به این نشست دعوت گردید. این گفتگو با استادان گروه تشریح در یکی از روزهای تیرماه در دفتر آنها در دانشکده‌ی پزشکی انجام گرفت و حاصل این گفتگو اکنون پیش روی شماست.
قدردانی از مدیران گذشته
در ابتدای نشست، دکتر حقیر گفت: از زمان مدیریت آقای دکتر ابراهیم‌زاده، تحولات زیادی در گروه ایجاد شد. شاید بشود گفت، پیش از ایشان، گروه فرسوده شده بود. ایشان از نظر فیزیکی، تجهیزات، افکار و ایده‌های جدید، تحولی در گروه ایجاد کرد و آخرین تحولش، راه‌اندازی مهندسی بافت است که یکی از رشته‌های تازه‌ی پزشکی در دنیا محسوب می‌شود.
پس از این مقدمه، دکتر حقیر، فرصت گفتگو را به دکتر ابراهیم‌زاده سپرد. دکتر ابراهیم‌زاده گفت: گروه تشریح از گروه‌های اساسی و مهم علوم پزشکی است. این گروه به تمام گروه‌های دانشگاه، خدمات آموزشی ارائه می‌کند. بنا بر این حجم زیادی از فعالیت اعضای هیأت علمی، صرف آموزش دانشجویان و پزشکان می‌شود. ما در هر نیمسال، 250 واحد درسی داریم. از طرفی در بخش پژوهشی نیز جزو گروه‌هایی هستیم که آزمایشگاه تحقیقاتی دارند که در این حیطه نیز از وضعیت مناسبی برخوردار هستیم.
وی سپس به توضیح عملکرد گروه پرداخت و گفت: علوم تشریحی سه بخش دارد. آناتومی میکروسکوپی که آناتومی با جسد آموزش داده می‌شود. بیشترین واحد درسی ما در این بخش است. سالن تشریح گروه ما جزو سال‌های خوب تشریح کشور است چون دوربین دیجیتال داریم و تخت تشریح دیجیتال نیز بزودی در سالن نصب می‌شود که به صورت لمسی بر روی میز تشریح کار می‌کنند.
وی ادامه داد: در این بخش دو سالن مولاژ داریم که تجهیزات و مولاژهای جدید خریداری شده و از آن برای آموزش استفاده می‌شود.
وی افزود: سالن دیگر، آناتومی رادیولوژی است که مجهز به سیستم پکس می‌باشد که تصاویر رادیولوژی و ام‌آر‌آی از طریق شبکه و توسط استادان قابل دسترسی می‌باشد که به شکل آنلاین به دانشجویان آموزش داده می‌شود. قسمت بعدی سالن تشریح اختصاص به آناتومی بالینی دارد که دانشجویان، کاربرد آناتومی را در این مولاژها تمرین می‌کنند.
وی اضافه کرد: قسمت دیگر بافت شناسی است که آناتومی میکروسکوپی است و مجهز به میکروسکوپ می‌باشد و چون تمام دانشجویان نمی‌توانند همزمان از میکروسکوپ آموزش عملی را ببینند، یک دوربین، تصاویر را به مانیتورها منتقل می‌کند که برای هر دانشجو، اختصاصا یک مانیتور تصاویر را نمایش می‌دهد.
دکتر ابراهیم‌زاده اضافه کرد: بخش بافت شناسی برای خدمات به کل دانشجویان پزشکی است و بخش آزمایشگاه جنین شناسی هم داریم که مطالعه آسیب های مختلف جنین و تکامل جنین را بررسی می‌کند.
رشته‌ی جدید مهندسی بافت در دانشگاه مشهد
در ادامه‌ی نشست، دکتر حقیر، گفتگو را ادامه داد: قسمت دیگر فعالیت این گروه، شامل مهندسی بافت است که در زمان مدیریت دکتر ابراهیم‌زاده به مجموعه افزوده شده و از اردیبهشت مورد پذیرش وزارت قرار گرفته و قرار است از مهرماه دو دانشجوی پی‌اچ‌دی پذیرش شوند.
وی در مورد پیشقدمی‌های گروه تشریح گفت: مثلا سیستم پکس در هیچ دانشگاه دیگری پیش از ما بکارگیری نشده بود و سایرین هم از دانشگاه علوم پزشکی مشهد آن را الگوبرداری کردند. همچنین دوربین روی جسد هم از ایده‌های گروه تشریح دانشگاه علوم پزشکی مشهد بود که در برخی دانشگاه‌های دیگر هم راه‌اندازی شده است.
دکتر حقیر اضافه کرد: همین طور آزمایشگاه بافت‌شناسی برای اولین بار در ایران، در این دانشگاه و به همت اعضای گروه راه‌اندازی شد که دانشجویانی که از سایر دانشگاه‌ها برای ادامه‌ی تحصیل یا به صورت مهمان به اینجا می‌آیند می‌گویند سطح آموزش و کیفیت علمی اینجا از سایر دانشگاه‌ها بالاتر است.
دکتر حقیر گفت: تنها مشکلی که در اینجا داریم مشکل نداشتن جسد است که البته میز تشریح، جایگزین این مسئله شده و در تلاش هستیم که از طریق اهدای جسد، این مشکل را حل کنیم.
دکتر ابراهیم‌زاده هم در این زمینه اضافه کرد: اعضای هیأت بورد در بازدیدی که از گروه داشتند اذعان کردند که سطح و کیفیت آموزش در اینجا حتی با دانشگاه‌های خارج از کشور هم قابل قیاس است.
وی یادآور شد: در خصوص اهدای جسد، اقدامات ما از 6 سال پیش شروع شده و اولین جسدی که به دانشگاه اهدا شده، در حال حاضر مشغول مطالعه بر روی آن هستیم. از آن موقع دو جسد به دانشگاه اهدا شده و تا حالا، 25 نفر برای اهدای جسد خود به دانشگاه اعلام آمادگی کرده‌اند.
وی در خصوص مراحل اهدای جسد گفت: دو فرم برای این کار تهیه شده که یکی از سوی خود فرد زنده در زمان حیات به صورت وصیت‌نامه تنظیم و محضری می‌شود و فرم دیگر پس از فوت وی، توسط وراث قانونی تنظیم و در اختیار دانشگاه قرار می‌گیرد و ما هم متقابلا تعهد می‌کنیم که پس از مطالعه‌ی جسد، آن را طبق قوانین و رعایت مسائل شرعی، تدفین نماییم.
وی تأکید کرد: در صورتی که اولیای دم، اجازه‌ی اهدا ندهند، وصیت مرحوم نافذ نیست زیرا پس از فوت، صاحب جسد، آنها هستند و طبق موازین شرعی باید اجازه بدهند.
دکتر ابراهیم‌زاده گفت: یکی از اهدا کنندگان جسد، یک دبیر ریاضی بوده و یکی هم برادر یکی از اعضای هیأت علمی دانشگاه بوده است که اجسادشان طبق وصیت خودشان و رضایت اولیای دم، به دانشگاه اهدا شده است.
وی تأکید کرد: بنا بر نظر فقهی، اگر نجات جان مسلمان متوقف به تشریح باشد، تشریح جسد به قدر کفایت اشکالی ندارد. منع قانونی هم در این زمینه نیست و با مراکز قانونی هماهنگی می‌کنیم.
وی خاطر نشان کرد: شاید بشود گفت اساسی ترین روش اموزش کالبدشناسی و آناتومی، همین روش تشریح جسد است. چون در مولاژ یا کالبدنما دانشجو نمی‌تواند به صورت دقیق و کامل، موضوعات را فرابگیرد.
پژوهشگر جوان و تازه‌نفس در میدان ساخت بافت و اندام طبیعی
در ادامه‌ی نشست، دکتر کارگزار، که به تازگی به گروه پیوسته و متخصص مهندسی بافت است وارد بحث شد و در خصوص رشته‌ی مهندسی بافت گفت: رشته‌ی مهندسی بافت بیش از سی سال در دنیا سابقه دارد و قبل از آن، جسته و گریخته در برخی مراکز علمی، تلاش‌هایی صورت گرفته بود. یک پروفسور امریکایی اینها را کنار هم گذاشت و یک رشته‌ی دانشگاهی معرفی کرد. این رشته، حوزه چندگانه‌ای دارد که شامل مهندسی، بافت شناسی، بیولوژی و آناتومی می‌باشد. هدف تربیت شدگان این رشته آن است که در شرایط آزمایشگاه، بافت‌ها یا اندام‌هایی بسازند که مانند بافت‌ها و اندام‌های طبیعی بدن باشند و به صورت یک ارگان فانکشنال، در بدن، به سایر بافت‌ها و اندام‌ها پیوند شوند.
از این متخصص مهندسی بافت پرسیدم آیا در حال حاضر، این امر شدنی است؟
دکتر کارگزار گفت: در حال حاضر گونه‌ای از این مهندسی به نوعی در پروتزهای دندانی استفاده می‌شود. ولی این نوع عملکرد مصنوعی در این موضوع قرار نمی‌گیرد، چون مانند یک عضو طبیعی عمل نمی‌کند و در حقیقت یک ساپورت مکانیکی است. اما بافتی که مهندسی بافت قرار است در آزمایشگاه تولید کند باید عملکرد طبیعی بدن را داشته باشد. مثلا یک کلیه که بتواند جایگزین کلیه شود و در اتصال با سایر بافت‌ها عملکرد کاملا طبیعی داشته باشد.
وی با بیان اینکه ده سال پیش، با تلاش‌های جمعی از استادان، این رشته در ایران پایه‌گذاری شد و در سال 88 دانشجو پذیرش نمود گفت: مهندسی بافت با اینکه رشته‌ی جوانی است اما خیلی کارآ است. در بخش علمی مهندسی بافت، یک مثلث هست که سه جزء دارد؛ سلول‌های بنیادی، فاکتورهای رشد و بیو مواد. ترکیب این سه جزء در شرایط ازمایشگاهی با روش‌های مهندسی پزشکی و فناوری‌های نوین ایجاد و جایگزین بافت طبیعی بدن می‌شود.
دکتر کارگزار در باره‌ی اینکه مهندسی بافت، شامل ساخت چه بافت‌هایی خواهد بود گفت: طیف گسترده ای از بافت‌های بدن را شامل می‌شود که باید استاندارد شود و ملزومات خاص خود را دارد. در واقع، مهندسی بافت قرار است لوازم یدکی بدن انسان را تولید کند. این اندام‌ها و بافت‌ها تولید و در بانکی نگهداری می‌شود و هر کس بخواهد آن را می‌گیرد.
وی در این زمینه که در حال حاضر، کدام بافت‌ها یا اندام‌ها در دنیا تولید شده‌اند گفت: در سطح دانشگاه‌های دنیا هنوز فقط در حد بافت انجام شده است. در حال حاضر، کسی از نبود بافت جایگزین پوست نمی‌میرد. ساخت اندام که از چند جزء بافت تشکیل شده، سطح پیچیده‌تری دارد و امکانات و شرایط بسیار خاصی می‌طلبد. اما یک اندام هم در یکی از کشورها تولید شده که مثانه بوده و حدود 10 سال پیش به یک دختربچه 7 ساله پیوند زده شده و این کودک هنوز هم با همان مثانه زندگی می‌کند.
باید با سرعت بیشتری کار کنیم
این استادیار رشته‌ی مهندسی بافت در خصوص وضعیت این رشته در ایران گفت: در ایران این رشته، دانشجو گرفته و کنگره‌هایی نیز برگزار کرده است که پذیرای استادانی از رشته‌های مختلف بوده که در این مجمع علمی راجع به جنبه‌‌های مختلف، مباحث علمی داشته و مقالات زیادی هم منتشر شده است. از نظر عملیاتی هم، در حال حاضر، مراکزی داریم که روی ساخت و صادرات بافت دارند کار می‌کنند و یکی از آنها با یک سرمایه‌گذاری نسبتا کلان، در حال ساخت و صادرات بافت‌های پوستی می‌باشد.
او درباره‌ی اینکه برای ورود دانشگاه علوم پزشکی مشهد به این صنعت چه باید کرد گفت: ما چند سالی از تهران عقب هستیم و باید با سرعت و همت، آن را جبران کنیم. این کار به سرمایه‌گذاری، امکانات، حمایت و تجهیزات فنی و علمی نیاز دارد که امیدواریم مسؤولان دانشگاه، این زمینه‌ها را فراهم کنند تا بتوانیم قدم‌های بزرگ‌تری در این زمینه برداریم. چون این رشته و محصولات خروجی آن، در جهت رسیدن به دانشگاه‌های نسل سوم و کارآفرین می‌باشد.
دکتر حقیر، مدیر گروه تشریح نیز در این مورد اضافه کرد: فضای آزمایشگاهی که فعلا در اختیار داریم، کفاف همین رشته‌ها و وضعیت فعلی را دارد و اگر قرار باشد این رشته‌ی جدید توسعه پیدا کند و به اهداف تعیین شده برسد باید امکانات بیشتری در اختیار گروه قرار گیرد.
مدیر گروه تشریح یادآور شد: دانشگاه‌های دیگر به خاطر آگاه شدن از اهمیت این رشته، در حال برگزاری دوره‌های آموزشی و افزودن امکانات علمی و آزمایشگاه هستند که سرعت بیشتری به حرکت خود بدهند. مسؤولان وزارت بهداشت از ما گله داشته‌اند که انتظار ما از دانشگاه مشهد بیشتر از این بوده و حالا ما انتظار داریم که مدیران دانشگاه، همت و تلاش بیشتری داشته باشند تا بتوانیم حرکت پرشتاب‌تری داشته باشیم.
دکتر کارگزار هم افزود: رشته‌ی علوم سلولی کاربردی از مهندسی بافت جدا شده و از طریق گروه دنبالش هستیم که ایجاد شود. دانشگاه می‌تواند از این طریق، درآمدزایی خوبی داشته باشد. مثلا تولید فلاسک سلولی که تولیدش خیلی آسان است و قیمت جهانی آن 1000 دلار می‌باشد که ما اگر امکانات و تجهیزات لازم را داشته باشیم می‌توانیم با سه میلیون تومان یعنی حدود یک پنجم در دانشگاه، می‌توانیم آن را تولید کنیم.
دکتر ابراهیم‌زاده، مدیر سابق گروه تشریح در این بخش گفت: ما به عنوان دانشگاه تیپ یک در سطح کشور، این رشته را دیر راه‌اندازی کرده‌ایم که شاید به خاطر فرایندهای اداری بوده است. به هر حال الآن ظرفیت‌های خوبی در دانشگاه هست که شناخته شده نیست و به خاطر عدم همکاری بین‌بخشی مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.
وی اضافه کرد: همینجا باید از اعضای هیأت بورد مهندسی بافت کشور تشکر کنیم که برای راه‌اندازی رشته، مساعدت خاص داشتند. ما یک سری امکانات داریم که کافی نیست. هم از نظر فضای فیزیکی هم هیأت علمی و هم تجهیزات آزمایشگاهی و فنی.
پژوهش‌های گروه تشریح، بنیادی هستند
دکتر حقیر در زمینه‌ی عملکرد پژوهشی گروه این طور گفت: یکی از افتخارات ما اولین پی اچ دی آناتومی تربیت شده در کشور است که از این گروه خارج شده است. من به عنوان یک پژوهشگر که کار آموزشی زیادی هم انجام می‌دهم و مسؤولیت مدیریت گروه نیز بر عهده‌ی من است دارم روی تأثیر بیماری‌ها روی مغز و سیستم عصبی کار می‌کنم. فعلا روی حیوانات آزمایش می‌کنیم. تحقیقات بنیادی است و با شرایط فعلی، نمی‌شود روی انسان آزمایش داشته باشیم. مقالاتی هم در این زمینه داشته‌ام که رتبه‌های خوبی بدست آورده و عمدتا در باره‌ی تأثیر برخی بیماری‌ها بر مغز مادر و جنین بوده و تغییراتی که در ژن‌های جنینی ایجاد می‌کنند. این تحقیقات در واقع، زمینه‌ی پژوهشی برای استادان سایر رشته‌ها را فراهم می‌سازد.
دکتر ابراهیم‌زاده هم در خصوص فعالیت‌های پژوهشی‌اش گفت: من در موضوع تأثیر عوامل محیطی روی جنین کار می‌کنم و البته میدان آزمایش ما، جنین حیوانات است. ما تأثیر عواملی مانند مخدرها، الکل، پارازیت‌ها یا عوامل محیطی دیگر را در روی جنین بررسی می‌کنیم. می‌خواهیم ببینیم که این عوامل بر روی بافت مغز، بخش‌های تناسلی، هورمون‌ها و ژن‌ها چه تأثیراتی دارد و مقالات متعددی هم در این زمینه متنشر نموده‌ایم.
وی ادامه داد: همچنین مباحثی در مورد تأثیر نانوذرات، مواد آرایشی، البسه‌ی نانویی و وسایل پاک کننده‌ی نانویی بر روی جنین و بافت مغز را دنبال می‌کنیم که البته تحقیقات دامنه‌داری است و قطعی شدن نتایج آنها نیاز به زمان دارد.
وی خاطر نشان کرد: هر چند برخی نتایج آزمایش‌ها نشان داده که اعمال حرکتی و حافظه تحت تأثیر این عوامل و امواج الکترومغناطیس، دچار تغییراتی می‌شوند اما این نتایج هنوز قطعی نیست و تحقیقات ادامه دارد. همچنین برخی تحقیقات از کوچک شدن حجم اندام تناسلی حکایت دارد اما باید تحقیقات بیشتری انجام شود.
دکتر ابراهیم‌زاده گفت: با توجه به آلودگی بالای محیط زیست انسان امروزی، در پی شناسایی عوامل محافظی هستیم که در برابر آسیب‌های زیست‌محیطی از ما محافظت کند. در حال مطالعه بر روی این عوامل هستیم.
1- رحیم اف، حیدر، «ابن سینا و تشریح جسد انسان(؟)»، مجموعه مقالات و سخنرانیهای هزاره ابن سینا، جلد دوم، تهران 1359
