خواب؛ وقتی همه‌ی کارهایمان را کردیم و همه‌ی تفریحات و سرگرمی‌ها و درگیری‌های روزانه تمام شد، نوبت به خواب می‌رسد. شاید هم فرصت نکنیم بخوابیم، یا گرفتاری پیش بیاید و مجبور شویم به دنبال یک روز پر مشغله و خسته‌کننده، یک شب را هم تا صبح بیدار باشیم. خب، راستی چه اتفاقی می‌افتد؟ برای شب اول، چیز زیادی تغییر نمی‌کند و فقط در طول روز، یک مقدار خواب‌آلودگی و عدم تمرکز و سرگیجه‌ای که تهوع‌آور نیست و یک جور چرت‌زدن همراه آن است، البته عصبانی هم خواهیم بود.
ولی اگر بی‌خوابی ادامه پیدا کند و به شب‌های دوم و سوم بکشد، احتمالا فهم، حافظه، آرامش، تغذیه، تنفس، درک، پردازش اطلاعات و قدرت تکلم و دست آخر هوشیاری، بشدت تحت تأثیر قرار می‌گیرد و اگر باز هم بی‌خوابی ادامه یابد کمتر از یک هفته طول می‌کشد که مرگ فرا برسد. بله، بی‌خوابی هم ممکن است منجر به مرگ شود.
در ایران گفته شده که بیش از یک چهارم جمعیت کشور، دچار آپنه‌ی خواب هستند1، یعنی شب‌ها خرخر می‌کنند، یک‌باره با یک خرناس شدید از خواب می‌پرند، بلافاصله دوباره خرخر می‌کنند و باز هم لحظاتی بعد از خواب می‌پرند. این افراد کلا خواب خوشی ندارند و تا صبح شود چندین و چند بار به صورت ناگهانی و با یک تنفس شدید خرناس مانند، از خواب می‌پرند و آرامش‌شان دائما به هم می‌ریزد.
بعضی پزشکان می‌گویند آپنه‌ی خواب تأثیرات زیادی بر زندگی روزانه دارد و از خواب‌آلودگی در طول روز گرفته تا عصبانیت‌های گاه و بی‌گاه و حتی عدم تمرکز و تصادف در رانندگی را هم در شمار عوارض این عارضه قرار می‌دهند.
اما به راستی، آپنه‌ی خواب چیست؟
دکتر فریبرز رضایی‌طلب، متخصص مغز و اعصاب و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد می‌گوید: آپنه‌ی خواب، یک بیماری است که در آن فرد، در خواب دچار وقفه‌های تنفسی مکرر می‌شود که ممکن است از چند ثانیه تا چند دقیقه متغیر باشد.
آیا واقعا ممکن است آدم در خواب، برای چند دقیقه نفس نکشد؟
دکتر رضایی‌طلب می‌گوید: بله، ممکن است اگر چه تعداد این افراد ممکن است بسیار کم باشد. به هر حال اگر وقفه‌ی تنفسی برای 5 بار در ساعت تکرار شود طبیعی است و ما می‌گوییم این فرد مشکلی ندارد. اما از این تعداد بالاتر مسئله‌دار است. بین 5 تا 15 وقفه را پزشکان آپنه‌ی خفیف می‌گویند، بالاتر از 15 بار را آپنه‌ی متوسط و بالاتر از 30 وقفه را آپنه‌ی شدید می‌نامند.
واقعا کسی هست که در هر ساعت 30 بار یا بیشتر با خرناس و یک تنفس بلند ناگهانی از خواب بیدار شود؟ یعنی تقریبا هر دو دقیقه یا کمتر، یک بار از خواب بیدار شود و دوباره خوابش ببرد؟ این دیگر چه خوابی است؟ آدم نخوابد بهتر است.
دکتر رضایی طلب می‌گوید: ما هم برای همین می‌گوییم افرادی که دچار این مشکل هستند باید به پزشک مغز و اعصاب یا کلینیک خواب بیمارستان قائم(عج) مراجعه کنند تا بیماری‌شان مورد بررسی و درمان قرار گیرد.
حالا این جور خواب چه مشکلی دارد که بخواهیم برای درمان آن اقدام کنیم؟ اصلا اگر کسی دوست داشت خواب‌های تکه تکه و کوتاه داشته باشد، چه اشکالی دارد؟ چه اصراری هست که این بنده خدا برود دنبال دوا و دکتر و کلی وقت و هزینه مصرف کند که چی؟
مسؤول کلینیک خواب بیمارستان قائم(عج) می‌گوید: آپنه یا قطع تنفس در خواب، همان‌طور که از اسمش پیداست، تنفس یا رسیدن اکسیژن به مغز را برای چند ثانیه یا چند دقیقه قطع می‌کند. می‌دانیم که همه‌ی فعالیت‌های انسان و اصولا حیات انسان بستگی به همین دارد که اکسیژن به مغز برسد که بتواند فرماندهی خود را در بدن، عملیاتی کند. وقتی اکسیژن کمتری به مغز می‌رسد یا اصلا برای یک یا دو دقیقه قطع می‌شود و این قطع و وصل اکسیژن و تنفس ادامه می‌یابد این عوارض پیش می‌آید: روزها آدم خواب‌آلود است، بی‌دلیل عصبانی می‌شود، تحملش نسبت به مسائل کاهش می‌یابد، احساس خستگی می‌کند، در بعضی افراد اشتها زیاد می‌شود، دهن دره و خمیازه می‌کند، تمرکزش کاهش می‌یابد، در کار با کامپیوتر، ماشین حساب یا میکروسکوپ و مانند اینها، دچار مشکل می‌شود و گویی مغز همراهی نمی‌کند، در رانندگی دچار مشکل است و تشخیص و پردازشش با کندی صورت می‌گیرد و احتمالا طی ساعات یا روزهای آینده، تصادف رانندگی دارد و ممکن است به خود و به دیگران صدمه بزند.
دکتر رضایی‌طلب می‌گوید: اینها عوارض کوتاه مدت آپنه است. این بیماری، عوارض و تبعات بلندمدت هم دارد که از تأثیر روی فشار خون و بیماری‌های قلب و عروق گرفته تا سکته‌ها و دیابت و بیماری‌های خون و کلیه، در همه جا رد پای این بختک دیده می‌شود. دو سوم از بیماران دارای فشار خون مقاوم به درمان، یکی از علل اصلی‌اش، آپنه‌ی انسدادی خواب است.
من در خواب بختک می‌بینم. آیا این علامت آپنه است؟
راستی بعضی‌ها در خواب بختک می‌بینند و دچار فلج خواب می‌شوند. آیا بختک هم به این داستان آپنه مرتبط است؟
دکتر رضایی طلب می‌گوید: ممکن است مرتبط باشد. وقتی اکسیژن به مغز کمتر می‌رسد یا قطع می‌شود طبعا تنفس و اکسیژن رسانی به خون هم نداریم و اعضا هم اکسیژن کم می‌آورند و یواش یواش ممکن است به خواب بروند و همان چیزی که به فلج خواب معروف است، اتفاق بیفتد. شاید بختک، یک جور انعکاس خودبخودی مغز باشد که ما را بترساند و از خواب بیدار کند که به خودمان بیاییم، نفس بکشیم و به مغز اکسیژن رسانی کنیم تا اوضاع یک مقدار عادی شود.
چه کسانی بیشتر دچار آپنه و وقفه‌ی تنفسی خواب می‌شوند؟ چه افرادی ریسک بیشتری دارند؟
دکتر رضایی طلب می‌گوید بر اساس تحقیقات، افراد چاق که گردن‌های کوتاه‌تری دارند یا مشکلاتی در دستگاه تنفس دارند یا اینکه زبان کوچک‌شان یک مقدار بلند است بیشتر ریسک این بیماری را دارند. مختصاتی که ما دیده‌ایم این است که در افرادی که اضافه وزن دارند و همچنین در جانبازان اعصاب و روان یا شیمیایی بیشتر دیده می‌شود.
این متخصص مغز و اعصاب از بررسی‌های آماری در سایر کشورها چنین می‌گوید: این بیماری در کشورهای آسیایی نسبت به ممالک اروپایی بیشتر است. همچنین در افرادی که فک کوچکتر یا گردن کوتاه‌تر دارند از سایر اشخاص بیشتر است. میزان شیوع این بیماری در چین حدود 10 درصد و در امریکا 2 تا 6 درصد است.
پزشکان ایرانی از چه زمانی وارد این بحث شده‌اند؟
در تهران از سال 80 وارد شده‌اند و ما در مشهد از سال 87 به مبحث آپنه ورود کرده‌ایم که البته استادان دیگری کار را شروع کرده‌اند و من از سال 91 وارد این مبحث شده‌ام.
سؤال این است که برای تشخیص آپنه چه باید بکنیم؟
مسؤول کلینیک خواب بیمارستان قائم(عج) می‌گوید: باید بیمار یک شب در کلینیک بخوابد و برایش تست خواب انجام شود. تست خواب، تحت پوشش بیمه نیست و هزینه‌ی آن در بخش دولتی، 600 هزار تومان است. علاوه بر آپنه، برخی بیماری‌های دیگر مثل نارکولاکسی، ادرار شبانه، راه رفتن در خواب و اختلال خواب هم از طریق تست خواب، مشخص می‌شود. تست خواب برای بیمار مشکلاتی دارد ولی برای تشخیص لازم است. چون بیمار باید تحت شرایط کلینیک با یک مقدار سیم و الکترود که به بدنش وصل می‌شود بتواند بخوابد. هزینه‌ای که از بیمار دریافت می‌شود بابت هزینه هتلینگ، دستگاه‌ها، حضور پزشک و پرستار، تشخیص و تفسیر فیلم‌ها و نوارها و هزینه‌های جانبی بیمارستان است. البته تست خواب را ما زمانی انجام می‌دهیم که شک‌مان خیلی قوی باشد چون برای بیمار مشکل است که تحت این شرایط بتواند بخوابد.
آیا آپنه پیشگیری هم دارد؟
دکتر رضایی‌طلب می‌گوید: تا حدودی بله. مثلا کسانی که اضافه وزن دارند یکی از گزینه‌های ریسک هستند که باید وزن‌شان را کمک کنند، بهداشت خواب باید رعایت شود. اینکه چقدر بخوابیم، کی بخوابیم، شب غذای سنگین نخوریم، الکل و مواد مخدر مصرف نکنیم، وقت خواب را به کار با موبایل یا بازی با ادوات الکترونیکی سپری نکنیم و بالاخره اینکه در خوابیدن، اگر خرخری هستیم سعی کنیم بر روی یک شانه بخوابیم و از خوابیدن طاق‌باز خودداری نماییم.
چرا الکل و مواد مخدر و داروهای آرام‌بخش نباید مصرف شوند؟
متخصص مغز و اعصاب می‌گوید: چون اینها همه شل کننده‌ی عضلات هستند و اتفاق شل شدگی عضلات گردن و حلق که در هنگام خواب به طور طبیعی اتفاق می‌افتد با مصرف این مواد، افزایش می‌یابد و به اصطلاح، انسداد یا گرفتگی راه تنفس پیش می‌آید. بخصوص در افرادی که فشار خون دارند یا دچار اضافه وزن هستند، ممکن است این سنگینی عضلات و بسته شدن راه‌های تنفسی، مشکلات جدی‌تر درست کند.
از آقای دکتر رضایی‌طلب پرسیدیم چقدر باید بخوابیم، در چه شرایطی بخوابیم، چه ساعاتی برای خواب بهتر است و چه خوابی می‌تواند نیاز ما را رفع کند؟
این متخصص مغز و اعصاب مدت‌هاست مشغول ثبت اطلاعات بیماران آپنه و مریض‌های دیگری است که سایر مشکلات خواب را دارا هستند و تا حالا اطلاعات 700 بیمار را ثبت کرده است.
ایشان می‌گوید: هر کسی خودش بهتر می‌داند که چقدر نیاز به خواب دارد. بعضی‌ها با 5 ساعت سیرخواب می‌شوند و عده‌ای هم هستند که بیش از 9 ساعت در شبانه‌روز باید بخوابند تا سرحال باشند. بنا بر این شرایط بدنی و روانی افراد متفاوت است. علاوه بر این، وضعیت خانوادگی، آب و هوایی، محیطی، استرس‌ها، پرکاری یا کم‌کاری غدد داخلی، برخی بیماری‌ها و نیز مشکلاتی که خود شخص عمدا برای خودش ایجاد می‌کند، همه و همه در میزان خواب، نیاز به خواب، خواب خوب، خواب مفید، و خواب بیهوده و تفننی، مؤثر هستند.
دکتر رضایی طلب معتقد است، آنچه بیش از ساعات خواب اهمیت دارد، کیفیت خواب است. ما اگر بتوانیم 5 یا 6 ساعت آرام، بدون استرس، بدون بیدار شدن‌های مکرر، به خواب رویم و مراحل خواب از سبک به عمیق را طی کنیم و با آرامش از خواب بیدار شویم، این شرایط برای خواب ایده‌آل است. در مورد خواب قیلوله و خواب شبانه، هم بیشتر عادات و فرهنگ اشخاص مهم است و نحوه‌ی کار و اشتغال هم در این موارد، اثرگذار است . بنا بر این نمی‌توان برای افراد یک خط عملیاتی مشخص ترسیم کرد که همه مطابق آن تصمیم بگیرند بخوابند و بیدار شوند.
دکتر رضایی‌طلب اضافه می‌کند: ما فقط می‌گوییم، خواب مظلوم است، حق خواب را به موبایل و کامپیوتر و فضای مجازی و بازی کردن ندهید چون هر چه شما از خواب‌تان بزنید هم از بنیان سلامتی خودتان زده‌اید هم عمرتان را کوتاه‌تر کرده‌اید و هم اینکه در طول روز، زندگی بدتری را تجربه می‌کنید. ممکن است دعوا کنید، احتمال دارد تصادف رانندگی داشته باشید، شاید در محاسبات کاری دچار اشکال شدید، احتمالا اگر بدخوابی و بی‌خوابی تکرار شود، بعضی چیزها را فراموش کنید یا اینکه تمرکز‌تان به هم بخورد. آیا این همه آسیب و اشکال، ارزش این را دارد که فقط چند دقیقه به تلفن همراه‌تان بیشتر برسید؟ یا مثلا یک بازی آنلاین را تمام کنید؟ یا اینکه یک چت بی‌خاصیت و معمولی را به پایان ببرید؟
متکا، نور، سر و صدای محیط، دمای هوا، افکار مربوط به گرفتاری‌های روزانه، خرخر اطرافیان یا کسانی که در خانه در کنار ما می‌خوابند، یا بوی نامطبوع اطراف که از محیط خانه بیرون نرود؛ اینها نیز علاوه بر عواملی که گفته شد می‌تواند در میزان و کیفیت خواب ما تأثیرگذار باشد. باید حتی‌الامکان، بخصوص در مورد سالمندان و بیمارانی که برای مدت طولانی در منزل هستند، رعایت کنیم که خواب‌شان به هم نخورد، محیط سالم و تمیز و آرام باشد، شرایط بستر و تشک و بالش، تغییر نکند و از سر و صدایی که بر هم زننده‌ی خواب افراد باشد پرهیز کنیم.
رجیستری آپنه؛ کاری پر زحمت، اما مهم و ضروری برای آینده
یکی از کارهایی که در کلینیک خواب بیمارستان قائم(عج) و توسط دکتر رضایی‌طلب انجام می‌شود ثبت اطلاعات بیماری‌های خواب و از جمله بیماری آپنه است. در این بانک اطلاعاتی، تمام داده‌های مربوط به زندگی بیماران، گذشته، نحوه‌ی ابتلا، سابقه‌ی خانوادگی، سن، جنسیت، نوع و محیط زندگی، داروها و درمان‌ها و نیز عوارض و پیامدهای این بیماری که در بیماران دیده می‌شود به ثبت می‌رسد.
به گفته‌ی دکتر رضایی‌طلب، تا کنون و در طول 5 سال گذشته، حدود 700 بیمار اطلاعات‌شان در این بانک ثبت شده و کار ثبت اطلاعات سایرین همچنان ادامه دارد.
این اطلاعات علاوه بر آرشیو ارزشمندی که از سابقه‌ی این بیماران و سیر درمان‌شان فراهم می‌آورد می‌تواند برای مطالعات و تحقیقات سایر رشته‌های تخصصی مثل روان‌پزشکان، متخصصان قلب و داخلی، متخصصین مغز و اعصاب و یا پزشکانی که اختصاصا بر روی ام‌اس، آلزایمر، ای‌ال‌اس و اختلالات روانی مزمن کار می‌کنند نیز مفید باشد. بنا بر این متقاضیان استفاده از این اطلاعات، باید پروپوزال یا طرح تحقیقاتی خود را به دکتر رضایی‌طلب بدهند تا پس از طرح در گروه و تأیید کمیته‌ی رجیستری، ترتیب استفاده از این بانک برای مطالعات داده شود.
1-Khazaie H, F, Rezaie L, Tahmasian M, Sepehry AA, Herth F. Prevalence of symptoms and risk of obstructive sleep apnea syndrome in the general population.Archives of Iranian Medicine.2011;14(5) : 335-8.
