شاید خیلی از ما ندانیم که هر سال فقط در خراسان رضوی به جز کسانی که به دلایل مختلف در مراکز درمانی شهرستان‌ها با درمان‌های سرپایی یا بستری کوتاه‌مدت، بهبود می‌یابند، بیش از 7 هزار نفر با علائم مسمومیت، تنها به اورژانس عدالتیان در بیمارستان امام رضا(ع) مراجعه می‌کنند.
بنا بر گزارش‌های منتشر شده، به طور کلی در سطح کشور، تعداد مسمومین در سال‌های گذشته در حال افزایش بوده و با اینکه شرایط اطلاع رسانی و آگاهی بخشی عمومی رو به بهبود بوده، میزان مسمومیت‌ها نه تنها کاهش نداشته بلکه روند افزایشی طی کرده است.
بیشترین مسمومیت‌ها در کل کشور مربوط به گروه داروها، مخدرها و روان‌گردان‌هاست که عمدتا توسط بیماران، معتادان، کودکان (استفاده اتفاقی ناشی از بی‌احتیاطی والدین) و یا مصرف‌کنندگان عمدی صورت گرفته است.
از ایجاد بخش مسمومین در دانشگاه علوم پزشکی مشهد، بیش از سه دهه می‌گذرد و استاد پيشكسوت بين المللي، دكتر بلالي مود و نيز دكتر زارع و دكتر رضا افشاري، استاد بين المللي از سالها قبل در اين بخش به فعاليت پرداخته‌اند.
برای آگاهی از عملکرد گروه سم‌شناسی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، بخش مسمومین بیمارستان امام رضا(ع) و نگاهی به وضعیت بیماران و پزشکان این بخش، با دکتر بیتا دادپور، مسؤول بخش مسمومین، دانشیار دانشگاه و سرپرست گروه سم‌شناسی دانشگاه، گفتگو کردم. آنچه پیش روی مخاطبان وب‌دا است ماحصل این گفتگوی یک ساعته می‌باشد.
- گروه‌های آموزشی دانشگاه، سه وظیفه بر عهده دارند، آموزش، درمان و پژوهش. لطفا توضیحات‌تان را از بخش پژوهشی و آموزشي گروه، شروع بفرمایید.
+ گروه سم‌شناسی بالینی یا مسمومیت‌ها قدمتی چندین ساله دارد. این گروه عملکرد پژوهشي فوق‌العاده‌ای داشته و سابقه‌ی پژوهش‌ها و عملکرد برخی استادان مانند آقای دکتر بلالی و آقاي دکتر افشاری، جنبه‌ی بین‌المللی یافته و شهرت آنها جهانی شده است. طي همين سه ماه گذشته نيز مقاله يكي از همكارانم، در یکی از ژورنال هاي بزرگ جهاني چاپ شد كه افتخار ديگري را براي گروه و دانشگاه رقم زد.
از جنبه آموزشي، در گروه سم شناسي باليني، انترن ها و نيز رزیدنت‌های داخلی، طب اورژانس، طب کار، روان‌پزشکی و پزشک خانواده آموزش می‌بينند. پذيرش و تربیت فلوشیپ سم‌شناسی باليني در این گروه، براي اولين بار در كشور و حتی پیش از تهران شروع شده و از سال 88 به بعد، سالانه بطور متوسط دو نفر فلوشیپ تربیت شده و فارغ التحصيل شده‌اند که در حال خدمت به مردم و بیماران در شهرهاي مختلف كشور می‌باشند. گروه سم شناسي باليني آموزش ده رشته مقطع مختلف را بر عهده دارد.
همچنین با سازمان پزشکی قانونی در زمینه‌ی نظرات تخصصی، همکاری بسیار خوبی داریم و در بخش پژوهش نیز مقالات مشترک زیادی منتشر کرده‌ایم. در آینده‌ی نزدیک با مرکز تحقیقات سم‌شناسی سازمان پزشکی قانونی تحقیقات مشترکي را انجام خواهيم داد.
- در مورد بخش‌های مسمومين شهرستان‌ها هم برنامه‌ای برای ارتقای سطح علمی آنها دارید؟
+ بله. ما پزشکان شهرستان‌ها را هم آموزش می‌دهیم. دوره‌ای با عنوان آموزش مهارتی و حرفه‌ای داریم که پزشکان شهرستان‌ها در طي اين دوره، آموزش‌های لازم را ببینند که بتوانند در همان شهرستان یک سری اقدامات را برای بیماران انجام دهند و نیاز به اعزام آنها نباشد. برنامه‌ی این آموزش در سامانه ثبت شده و در حال گذراندن مراحل تصویب است و کار عملیاتی را از بیرجند شروع کرده‌ایم. این دوره، دو هفته است که حالت بازآموزی دارد و پزشکان شرکت کننده، در سایت‌های مختلف آموزشي گروه، حضور می‌یابند و در پایان دوره نیز گواهینامه‌ی مهارتی دریافت می‌کنند و با پيگيري معاونت درمان بناست آموزش کادر پرستاری و تهيه تشکیلات آزمایشگاهی مربوطه در شهرستان انجام شود با اين هدف كه اعزام بیماران مسموم کاهش یابد و تنها اگر به خدمات فوق تخصصی نیاز داشتند اعزام شوند. در کل برنامه این است که در تمام مراکز درمانی اصلي استان، یک بخش عمومی سم‌شناسی داشته باشیم و این برنامه طی یک فرایند زمانی پيش بيني شده، عملیاتی خواهد شد.
- چند نفر عضو هیأت علمی دارید و گروه سم‌شناسی چه قسمت‌هایی را مدیریت می‌کند؟
+ ما 4 سایت فعال آموزشی داریم. بخش مسمومین ، اورژانس مسمومین در اورژانس عدالتیان، آی‌سی‌یوی مسمومین و پارت اطفال مسمومین. در حال حاضر اعضای هیأت علمی گروه سم‌شناسی 7 نفر هستند.
- به لحاظ جایگاهی، بخش سم‌شناسی و مسمومین امام رضا در سطح دانشگاه‌های کشور چه موقعیتی دارد؟
+ محل استقرار اصلی گروه، بیمارستان امام‌رضا(ع) است ولی گروه اعلام آمادگی کرده است که در صورت نیاز و فراهم شدن زمینه‌ها، سایت‌های اقماری در بیمارستان‌های مختلف داشته باشیم. به لحاظ جایگاهی، در حال حاضر سانتر سم‌شناسی شرق کشور همین‌جاست.
- از نظر پژوهشی، چه فعالیت‌هایی در گروه برنامه‌ریزی شده است؟
+ در پژوهش، قبل از ما استادانی که سابقه‌ی بسیار زیادی دارند تلاش‌های فوق‌العاده ارزشمندی در زمینه‌ی سم‌شناسی در سطح کشور و بین‌المللی انجام داده‌اند. در حال حاضر با گروه داخلي، فارماکولوژی بالینی، اطفال و گروه بیهوشی، کارهای تحقیقاتی مشترک داریم. به جهت اینکه سم‌شناسی با رشته هاي مختلف همپوشانی دارد بنا بر این از همکاری گروه‌ها برخورداریم و کارهای تحقیقاتی را نیز با آنها مشترک انجام می‌دهیم.
- به طور مشخص، زمینه‌ای وجود داشته که بیشتر از سایر زمینه‌ها در آن کار پژوهشی انجام شود؟
+ بله. اعتیاد یکی از معضلات جدی جامعه ماست. در این قضیه نه فقط با مواد مخدر سنتی بلکه مواد مخدر هاي جديدتر و نيز مواد محرک و شیشه که خیلی خطرناک هستند روبرو هستیم. بیماران این گروه‌ها مستقیم به این بخش می‌آیند و طبعا منبع مطالعاتی بسیار پرکاربردی داریم و مقالات فراوانی هم درباره‌ی این مواد و تأثیرات اینها از طرف اعضای هیأت علمی، دانشجویان تخصصی و فلوشیپ‌ها منتشر شده و تعدادی هم در دست تهیه و تدوین است.
- بعضی از مواد مخدر جدید گفته می‌شود که در اصل دارو هستند و مصرف غیر منطقی یا بدون تجویز پزشک آنها درد سر ساز می‌شود؟ آیا مواد شیمیایی جدید یا محرک‌ها در این گروه قرار نمی‌گیرند؟
+ خیر. هروئین به عنوان يك ماده مخدر و شیشه بعنوان يك ماده محرك هیچ‌جا مصرف دارویی ندارند و صرفا سم محسوب می‌شوند. بیشتر مواد محرک همین قاعده را دارند. کیس‌های زیادی داشته‌ایم که بیمار جوان به خاطر مصرف این مواد، سکته قلبی و مغزی کرده یا با گانگرن اندام تحتانی و يا ارگان هاي داخلی مراجعه داشته و در نهایت فوت کرده است. مصرف کننده‌ی مواد محرک حتی ممکن است در اولین مصرف سکته کند. در مورد معتادان قدیمی هم اضافه کردن ميزان مصرف یا دلایل بیولوژیکی و فیزیولوژیکی دیگر، ممکن است منجر به قطع تنفس، شود و در صورت عدم رسيدگي بموقع، مرگ این افراد، یا صدمات جدی به اعضای بدن‌شان یک گزینه‌ی قطعی است. همین چند هفته پیش، خانمی مراجعه كردند که به دنبال مصرف شیشه دچار شکم درد شده و داروهاي مسکن و آرام بخش خورده و خوب نشده بود و وقتی به بخش مراجعه داشت روده‌هایش سیاه شده بود ( گانگرن منتشر روده ها) و پس از مدت كوتاهي فوت کرد.
- پس، یکی از علت‌های اصلی فوت در این بخش، همین نوع مسمومیت‌های مخدری است. استنباط من درست است؟
+ بله. در واقع بیشتر مسمومیت‌ها مربوط به داروهای اعصاب و روان و مواد مخدر است و یا عوارض ناخواسته‌ی داروهای معمول که بدون تجویز مصرف می‌شوند.
- شما بیمار کودک هم زیاد دارید. اینها که اصلا نه دارو می‌شناسند و نه مصرف‌کننده هستند. اینها چرا مسموم می‌شوند؟
+ بله. این کودکان متأسفانه قربانی بی‌احتیاطی‌های والدین می‌شوند. مثلا پدر یا مادر معتاد است یا قرص اعصاب و روان و آرام‌بخش مصرف دارد. این داروها یا مواد مخدر را در جایی قرار می‌دهند که کودکان به آنها دسترسی دارند و یا مثلا داروی مخدر را در شيشه شربت سینه مي ريزند و در یخچال قرار می‌دهند و مادر هم به خیال اینکه شربت سینه است به کودکش می‌خوراند و مسمومیت عارض می‌شود.
- عوارض داروها چطور ممکن است باعث مسمومیت شود؟
+ برخی داروها آنقدر دم دست هستند که کسی فکر نمی‌کند اینها مسمومیت داشته باشند مثل برخی مسکن‌ها. به طور مثال همین داروهای بکلوفن یا بروفن که خیلی مصرف می‌شوند. اینها عوارض خطرناکي دارند. عوارض داروها بسیار پیچیده و متنوع هستند و داروها بخصوص آرام‌بخش‌ها و مسکن‌ها باید در همان دوره و به همان میزانی که پزشک تجویز می‌کند مصرف شوند. در غير اينصورت مصرف‌کنندگان دچار عوارض گاه غير قابل جبران مسموميت با اين داروها خواهند شد.
- به جز این دو گروه، مواد دیگری هم داریم که در فیلد مسمومیت قرار بگیرند؟
+ بله. شوینده‌ها، اسیدها، مواد گندزدا و پاک‌کننده‌ها نیز از این گروه بحساب می‌آیند. اینها غالبا آثار سوزانندگی بسیار شدید دارند که گاه نیاز به جراحی پيدا مي كنند و البته گاهي صدمات، غیر قابل ترميم و اصلاح است و مسومیت با آنها خطر مرگ را در پی دارد.
- از فسفید آلومینیم خیلی صحبت شده و حتی گفته شده که برخی عطاری‌ها این ماده را در اختیار مردم قرار می‌دهند. آیا موارد این مسمومیت‌ها هم در بخش شما هست؟
+ بله. متأسفانه زیاد داریم. فسفید آلومینیم از آن سمومی است که خیلی سریع‌الاثر است و مرگ و میر بالایی دارد. البته روی تمام سموم کشاورزی و جونده كش بخصوص در جوامع روستایی کار تحقیقاتی در گروه انجام شده و فسفید آلومینیم که یکی از بالاترین مرگ و مير مسمومیت‌ها را دارد محور این تحقیقات بوده است. این ماده، عوارض بسیار خطرناکی دارد و حتی اگر موفق شویم جان بیمار را نجات دهیم شخص بهبود یافته، گاه تا پایان عمر با عوارض مغزی و حافظه‌ای و قلبی دست به گريبان خواهد بود.
- هر چند پیشگیری از این مسمومیت، مربوط به سایر بخش‌ها است اما آیا اقدامی هم برای کاهش این مسمومیت‌ها انجام داده‌اید؟
+ بله. بیشتر بيماران می‌گویند که این ماده را از عطاری‌ها و یا از بازار سیاه تهیه می‌کنند. این دارو مخصوص برنج و سایر غلات است که برای جلوگیری از فساد یا آفت‌های سیلویی و نيز بعنوان جونده كش استفاده می‌شود. بيماران از زماني كه دچار علايم مسموميت مي‌شوند به ما مراجعه مي‌كنند ولي می‌شود از توزیع آن در بازار رسمی و مغازه‌های صنوف همگن جلوگیری کرد. همچنانكه توزيع آن به عموم مردم كار غير قانوني است و اگر با مجرمين برخورد مناسب انجام شود مي‌توان اميدوار بود كه كمتر شاهد اين مسموميت باشيم. ما امیدواریم که این اتفاق بیفتد. چون مسمومیت عمدی یا ناخواسته با این ماده، روز به روز در حال افزایش است و علاوه بر تلفات انسانی، باعث عوارض طولاني مدت آزار دهنده در افراد می‌شود و خانواده‌ها را شديدا تحت تأثیر قرار می‌دهد.
- در مورد آلاینده‌های محیطی و هوایی هم مسمومیت دارید؟
+ ممکن است آلودگی هوا یا آلاینده‌ها موجب بیماری‌های متعددي شوند اما اینکه یک شخص مستقیما با مسمومیت آلاینده‌ها به بخش مراجعه کنند نه نداشته‌ایم. البته مسمومیت با سرب دیده می‌شود و تعداد آن رو به افزایش است اما این مسموميت با سرب يا در اثر مواجهه شغلي و يا در اثر مصرف مواد مخدر سنتی که ناخالصی دارند حادث می‌شود و درصد خيلي كمي به آلودگی هوا مربوط می‌شود.
- یک بخش از مسمومیت‌ها مربوط به گزیدگی است. گزیدگی‌های منجر به مسمومیت بیشتر در چه گزنده‌هایی دیده شده و از چه مناطقی گزارش می‌شود؟
+ از منطقه‌ی خاصی گزارش نداریم چون تحقیقی به شکل منطقه‌ای انجام نشده است. اما گزش‌ها بخصوص در فصل تابستان یکی از انواع مسمومیت‌های شایع است. مثلا مارگزیدگی داریم که مسموميت بيشتر در مورد گزش افعی و کبرا دیده می‌شود و البته چون پادزهر آن هست اگر بیمار به موقع به اورژانس برسد نجات پیدا می‌کند. در این مورد، گزارش منطقه‌ای نداریم و در تمام مناطق استان پراکندگی دارد.
همچنین، عنکبوت گزیدگی داریم که عنکبوت بیوه‌ی سیاه بیشتر از بقیه منجر به بستري مي‌شود. عنکبوت قهوه‌ای گوشه‌نشین هم دیده شده و گزش عقرب هم نسبتا شايع است. اما گزش رتیل در خراسان کمتر دیده می‌شود. نکته‌ی قابل توجه این است که پادزهر عقرب و مار در مركز ما هست اما پادزهر عنکبوت نداریم و به همین جهت، توصیه‌ی ما بر پیشگیری از مواجهه است که البته معمولا اگر پادزهر هم نباشد این موارد منجر به مرگ نمی‌شود اما نیاز به مراقبت‌های خاص هست.
- معمولا افراد بعد از گزیدگی، دچار هراس و اضطراب می‌شوند و یک سری اقدامات احتیاطی فوری انجام می‌دهند بدون اینکه بدانند از نظر پزشکی درست است یا نه. مثلا محل گزیدگی را می‌مکند. نظر شما در این مورد چیست؟
+ برخی در این موارد تصورات اشتباه دارند. مثلا اینکه محل گزیدگی را بمکند یا نيشتر بزنند. این کارها اصلا توصیه نمی‌شود. حتی بستن توسط کابل یا سیم و ... توصیه نمی‌شود و فقط با باند آنهم به صورتی که جریان خون برقرار باشد. در هیچ‌یک از رفرنس‌ها این اقدامات توصیه نمی‌شود. تنها اقدام اين است كه باید ناحیه‌ی گزش بی‌حرکت شود و بیمار هر چه سریع‌تر به اورژانس برسد. در واقع هر چه بیمار آرام‌تر و بی‌حرکت‌تر باشد بهتر است. چون با هر تحرکی ممکن است سم بیشتر منتشر گردد و به ارگان‌هاي حياتي بیمار برسد.
زمان طلایی نجات گزیدگی چقدر است؟
+ طبعا شش ساعت اول بهترین زمان است. ولی به هر حال معمولا هیچ کس بعد از گزیدگی، تعلل نمی‌کند و حتما به دکتر می‌رود.
- با چه ابزار یا وسیله‌ای بیمار گزیده را منتقل کنند بهتر است؟
+ بهتر است با ماشین و یا آمبولانس در حالت خوابیده و بی‌حرکت منتقل شود. هر وسیله‌ای که حرکت را کمتر کند بهتر است.
- در مورد خانم‌ها توصیه‌های خاص‌تری دارید؟
+ اگر خانمی اعتیاد داشته باشد و باردار شود قطعا، فرزندش تحت تأثیر قرار می‌گیرد و مشکلاتی برایش ایجاد می‌شود. بنا بر این خانم‌ها توجه کنند که هر گونه مواد مخدر یا مواد دخانی، بدون تردید روی بچه تأثیر می‌گذارد. الکل، قلیان، سیگار و مواد مخدر همگی روی جنين تأثیر بد دارند و بسیاری از سموم مستقیما از طریق شیر به بچه منتقل می‌شوند. به همین دلیل موضوع اعتیاد خانم‌ها یا حتی مصرف تفننی این مواد، اشکال جدی دارد. جالب اینکه بعضی مخدرها یا داروها و سموم با اینکه ممکن است اثر چنداني روی مادر نداشته باشد اما جنین ممكن است شديدا تحت تاثير قرار بگيرد.
- و شما مشاوره هم به خانم‌ها می‌دهید؟
+ البته در بخش غربالگری جنین، فعلا از بخش سم‌شناسی مشاوره گرفته نمي‌شود. اما ما آمادگی داریم که اگر موردی هست که مادر مصرف کننده‌ی دارو یا ماده‌‌ی شیمیایی یا مخدر است، به مادران مشورت بدهیم و حتی اگر لازم است آزمایشاتی انجام دهیم که اگر مشکلي وجود دارد مادر را آگاه کنیم.
- یک بحثی مطرح شده که عرقیات سنتی هم ممکن است مسمومیت داشته باشند. آیا این داستان درست است؟
+ روی عرقیات گیاهی بررسی‌هایی انجام شده و گاها الکل در آنها یافت شده است. درصد قابل ملاحظه‌ای از آنها هستند که سطح الکل سمی‌شان بیشتر از حد مجاز بوده و قاعدتا مصرف آنها باعث مسمومیت می‌شود و خطرناک هم هست. مثلا مسمومیت با الکل (مشروبات دست‌ساز)، باعث نابینایی، از دست دادن حافظه و عیوب قلبی و مغزی پايدار می‌شود.
- من داخل بخش دیدم که وضعیت بیماران به خاطر حال و روزی که دارند از نظر روانی و محیطی نیز اشکالاتی در آنها دیده می‌شود که همکاران شما باید عوارض آن را تحمل کنند. گویا مسئله گاه جدی هم می‌شود؟
+ بله. متأسفانه همین طور است. مراجعین ما با بقیه‌ی بیماران متفاوتند. بخصوص در موارد خودکشی، وضعیت کاملا متفاوت است. با بیمارانی مواجه هستیم که از زندگی بیزار هستند. گاه چنین بيماراني هم برای خودش و هم کادر درمان مشکلاتی درست می‌کنند. برای اینکه به این افراد کمک کنیم حتما مشاوره روان‌شناسی و روان‌پزشکی نیاز هست كه بطور معمول در بخش مسمومين انجام مي شود. در حال رایزنی هستیم که مشاوره در مورد سلامت معنوی را نيز راه‌اندازی کنیم.
- در مورد خانم‌ها گویا وضع یک مقدار خاص‌تر است؟
+ بله. این بیماران مشکلات گاه فوق‌العاده شدید اجتماعی و خانوادگی دارند. به حضور مددکاران اجتماعی ثابت و بیست و چهار ساعته نياز هست. مثلا در مورد خانم‌هایی که به خاطر مسائل خانوادگی یا خشونت‌های محیطی یا همسرآزاری و کودک‌آزاری، آسیب دیده و مسمومیت عمدی داشته‌اند. اینها نیاز به مددکاری و ياري دارند تا مشكل زمينه‌اي ايشان تا حد امكان حل شود در غیر این‌صورت بیمار مدتی پس از ترخیص، دوباره با وضعیتی وخیم‌تر به بخش برمی‌گردد.
- پس با این وصف ممکن است درگیری‌های فیزیکی هم داشته باشید؟
+ بله. گاهی خود بیماران یا اطرافیان آنها با كادر درمان درگیر می‌شوند. و بارها شاهد اين درگيري ها بوده ايم. پرسنل این بخش باید به صورت ویژه از نظر خدمتی دیده شوند چون کارشان واقعا دشوار است و با بيماراني مواجه هستند كه در بدترين وضعيت روحي و رواني خود در اين مركز بستري هستند.
