رشته‌ی فارماکوگنوزی یا شناخت گیاهان و داروهای با منشاء گیاهی، در دانشگاه علوم پزشکی مشهد قریب به 50 سال سابقه دارد. این گروه داروسازی در زمره اولین گروه هایی است که از زمان تاسیس دانشکده داروسازی مشهد توسط استاد مرحوم دکتر زرگری که خود متخصص گیاهان دارویی بودند شروع به فعالیت کرده است.
به گزارش وب دا، استادان و پژوهشگران این رشته در دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، سال‌هاست که در زمینه‌ی شناخت ترکیبات و استخراج مواد مؤثره‌ی گیاهان دارویی، به مطالعه و تحقیق و همچنین به تربیت دانشجویان این رشته مشغول هستند.
از حدود8 هزار گونه گیاهی که در ایران رشد و تکثیر می‌یابند نزدیک به هزار گونه در رسته‌ی گیاهان دارویی طبقه‌بندی می‌شوند که 150 گونه‌ی آنها که در زمره پرکاربردترین گیاهان دارویی محسوب می شوند ، در این گروه به دانشجویان آموزش داده شده و در مورد سایر گیاهان تحقیقات صورت پذیرفته و مطالعات علمی جدید استخراج می گردد.
بحث‌ها پیرامون خواص گیاهان دارویی، چگونگی کاربرد آنها، نحوه‌ی استخراج، تعیین ساختار و شناسایی مواد مؤثره‌ی خالص این گیاهان و تحقیقات علمی پیرامون کاربرد این مواد در بین مردم، اکنون با رویکرد عمومی که در سطح جهان نسبت به محصولات طبیعی به وجود آمده، بسیار زیاد است.
برای آگاهی از حاصل و خروجی این مباحث در دانشگاه علوم پزشکی مشهد، گفتگویی با دکتر جواد اصیلی، استاد و مدیر گروه فارماکوگنوزی داشتیم که از نظر خوانندگان وب‌دا می‌گذرد.
فارماکوگنوزی چیست؟
- در ابتدای گفتگو از دکتر اصیلی در خصوص نام‌گذاری این رشته و موضوعات مورد مطالعه‌ی دانشجویان آن می‌پرسم.
استاد دانشگاه علوم پزشکی مشهد می‌گوید: این رشته از ابتدا به مطالعه و بررسی ترکیبات طبیعی موجود در گیاهان دارویی، برخی جانوران ، مواد معدنی و میکروارگانیسم‌ها می پرداخت. اما به تدریج با پیشرفت علوم، این مطالعات رفته رفته تفکیک و به سایر رشته‌ها و گروه‌ها همچون فارماکولوژی و بیوتکنولوژی واگذار شده و امروز، مطالعات و آموزش‌های ما بیشتر روی گیاهان دارویی متمرکز شده است.
وی ادامه می‌دهد: حیطه‌ی مطالعات ما شامل مباحث خصوصیات فیزیک و شیمیایی، بیوشیمیایی و بیولوژیکی محتویات گیاهان است. ما در اینجا موضوعاتی مانند خواص این گیاهان، مواد مؤثره‌ی آنها، اثرات آنها بر روی بیماری‌های مختلف و اینکه چه عوارضی بر آنها مترتب است را مورد بحث و مطالعه قرار می‌دهیم. از نظر یک دانشور فارماکوگنوزی، اغلب گیاهان، می توانند اثرات دارویی داشته باشند مگر اینکه تجربه و آزمایش، خلاف آن را ثابت کند، و به این ترتیب، حوزه‌ی کاری و مطالعات ما بسیار گسترده می‌باشد.
- آیا گیاهان دارویی به صورت تئوریک و از روی منابع مکتوب یا ویدیویی تدریس می‌شوند؟ آیا دانشجویان می‌توانند این گیاهان را به عینه ببیینند و در باره‌ی آنها بیشتر بدانند؟
دکتر اصیلی می‌گوید: گونه‌های مشهور دارویی، از طبیعت جمع‌آوری و در آزمایشگاه با توجه به خانواده و رسته‌ی موجود در طبقه‌بندی استاندارد بین‌المللی، معرفی می‌شوند. در واقع گیاهان به صورت زنده از نظر ظاهر و خواص و فواید، مورد بحث قرار می‌گیرند.
- آیا گیاهان مورد بحث این رشته، فقط به گیاهان خاک زی محدود است؟ آیا جانداران دریایی شبه گیاه هم مورد بحث هستند؟
به گفته‌ی دکتر اصیلی، گیاهان دریایی به خاطر دور بودن ما از منبع طبیعی، زمینه‌ی خاصی دارد که در سطوح بالاتر به آن پرداخته می‌شود اما در پژوهش‌ها و پایان‌نامه‌ها، خود پژوهشگر اقدام به تهیه‌ی گیاه یا جاندار دریایی کرده و روی آن بررسی و آزمایش انجام می‌دهد. در نهایت، چه در مورد جانداران دریایی، چه گیاهان دارویی، آنچه محور مطالعات است اینکه این موجود زنده ، چه ترکیباتی دارد، کدام مواد مؤثره‌ی آن عمده‌تر و مهم‌تر است و این ترکیبات چه تأثیر درمانی را دارا می‌باشد. بنا بر این دانشجویان باید تا حدودی با شیمی ، فیزیولوژی گیاهی و سایر دانش‌های عمومی رشته‌ی پزشکی آشنا باشند.
ما عمدتا ازمتابولیت های ثانویه گیاهی، دارو درست می‌کنیم
- چه اتفاقی در گیاهان روی می‌دهد که آنها مواد دارویی تولید می‌کنند؟ آیا واقعا گیاهان با همین هدف، طراحی شده‌اند که میوه و گل و دارو به ما بدهند؟
مدیر گروه فارماکوگنوزی دانشگاه علوم پزشکی مشهد می‌گوید: گیاهان دو دسته متابولیسم (سوخت و ساز) دارند. یک قسمت از سوخت‌و ساز آنها برای بقا و رشد خود گیاه انجام می‌شود. بخش دیگر ترکیبات گیاهی تحت عنوان متابولیت های ثانویه حاصل از مسیرهای متابولیسم ، گروهی هستند که نقشی در بقای گیاه ندارند اما به عنوان نوعی تضمین برای حیات گیاه محسوب می‌شوند. مثلا اینکه گیاه در مقابل تهاجمات عوامل مخرب، مقاومت کند. همچنین در مسیر متابولیسم گیاه، ترکیباتی تولید می شوند که تقریبا آخرین آنها در فرایند سوخت و ساز است و شاید بتوان آن را از نظر گیاه، ماده‌ی دورانداختنی یا دور ریز تلقی کرد. اما قسمت جالب ماجرا این است که گاهی همین ترکیب دور ریز گیاه، همان فراورده ای است که ما آن را حاوی یک سری مواد مؤثره‌ی دارویی می‌دانیم و از آن در ساخت فرآورده های دارویی استفاده می‌کنیم.
- آیا گیاهان دارویی با داروهای گیاهی موجود در بازار ارتباطی دارد؟ آیا دانشجویان فارماکوگنوزی، این داروهای بازار را می‌شناسند یا آن را مطالعه می‌کنند؟
دکتر اصیلی می‌گوید: بحث داروهای گیاهی و فراورده‌های موجود در بازار یکی از واحدهای مطرح این رشته است و البته دانشجویان دوره دکتری عمومی داروسازی طی دروس مختلف تا حدودی با محصولات بازار داروهای گیاهی آشنا می‌شوند. اما به صورت اختصاصی دانشجویان تخصصی این گروه به کمک متد های نوین اقدام به استخراج ، جداسازی، خالص سازی و شناسایی ترکیبات موجود در گیاهان دارویی کرده اثرات بیولوژیک و درمانی آنها و مواد موثره آنها را با روشهای دقیق مورد ارزیابی قرار می دهند.
- طب سنتی چطور؟ آیا گیاهان دارویی با رشته‌ی طب سنتی نسبتی دارد؟
با توجه به رویکرد های اخیر درمانی و استفاده از منابع غنی طب سنتی در درمان، تدریس رشته های طب و داروسازی سنتی در دانشگاههای علوم پزشکی وجه همت قرار گرفته است. روشهای درمانی و نسخ طب سنتی بر مبنای استفاده از گیاهان دارویی بنا نهاده شده است. با توجه به این مسئله و نیز ضرورت استاندارد سازی و نیز به روز رسانی برخی داروهای بکار رفته در این روش درمانی، نیاز به همکاری بین متخصصین طب سنتی ، فارماکوگنوزی و نیز داروسازی سنتی ضروری است. البته باید توجه داشت که در این میان متخصصین فارماکوگنوزی بیشتر در فرآیند استخراج ، ساخت و نیز آنالیز و استاندارد سازی داروهای گیاهی و نیز فرآورده های گیاهی نقش آفرینی می کنند.
- وقتی که دانشجویان این رشته را مطالعه و تحصیل می‌کنند آیا در هر روز و هر واحد درسی، هر یک از دانشجویان باید نمونه‌ی گیاهان را از کشتزار جمع‌آوری کند و به اینجا بیاورد تا مطالعه کند؟
مدیر گروه فارماکوگنوزی می‌گوید: علاوه بر اینکه دانشجویان در مباحث دروس عملی با گیاهان تازه جمع آوری شده آشنامی شوند از سال‌ها قبل به همت همان بنیانگذار این رشته، یک هرباریوم یا موزه‌ی گیاهی درست شد و رفته رفته توسعه یافت و اینک هرباریوم این دانشکده حاوی تمام نمونه‌های جمع‌آوری و نگهداری شده توسط استادان و دانشجویان در طول این سال‌هاست.
- از دکتر اصیلی سؤال می‌کنم آیا دانشجویان شما در نهایت مدرس همین رشته می‌شوند یا اینکه بازار کاری هم برایشان وجود دارد؟
دکتر اصیلی می‌گوید: با توجه به سیاست‌های کلی دانشگاه در زمینه‌ی دانشگاه کارآفرین، دانشجویان می‌توانند پس از فراغت از تحصیل به بازار بروند و با امکاناتی که دولت و دانشگاه در اختیارشان می‌گذارند به سمت تولید فراورده‌ی دارویی یا تحقیق و اکتشاف داروهای گیاهی بروند. خود گروه هم یک شرکت دانش بنیان در این زمینه تاسیس کرده که تعدادی از اعضاء هیأت علمی، مدیریت و راهبردی آن را برعهده داشته در کنار تولید فراورده ها و ترکیبات خالص گیاهی و آنالیز نمونه های دریافتی موقعیت مناسبی برای فراگیری و مشارکت دانشجویان عمومی و تخصصی علاقه مند به بحث بازار را فراهم کرده است. این شرکت توانسته است عصاره‌های گیاهی زیادی را تخلیص و به بازار عرضه کند که مواد اولیه بسیاری از صنایع غذایی و داروها را تشکیل می‌دهد.
بطور کلی دانشجویان دوره تخصصی داروسازی ضمن امکان جذب در مراکز دانشگاهی و علمی امکان ورود به بازار کار و یا فعالیت در همین شرکت‌های دانش‌بنیان را دارند که البته چگونگی فعالیت آنها و اینکه بتوانند به یک فرایند اقتصادی ثابت برسند، نیاز به حمایت های مراکز مسول و نیز منابع مالی دیگر دارد.
- پرسش بعدی از مدیر گروه فارماکوگنوزی دانشگاه، یک مقدار کاربردی‌تر و به روزتر بود. این سؤال را پرسیدم که نظر ایشان نسبت به وضعیت بازار گیاهان دارویی یا داروهای گیاهی چیست؟
آشفتگی در بازار گیاهان دارویی
دکتر اصیلی می‌گوید: واقعیت این است که در بازار گیاهان دارویی و داروهای گیاهی، یک مقدار آشفتگی وجود دارد. به هر حال جو جامعه به سمت فراورده های طبیعی، سنتی و گیاهی حرکت می‌کند و به همین جهت، کسب و کار در این حیطه گسترش پیدا کرده است. حالا چیزی که مردم باید توجه کنند این است که فروشندگان این گیاهان یا عطاران،واقعا همان گیاهان و موادی را که ادعا می‌کنند را به ما بفروشند. برخی گیاهان، اجزایی شبیه به هم دارند و تشخیص آنها توسط افراد عادی مشکل است. مثلا بابونه با چند گونه گیاه دیگر مشابه است و ممکن است عطار، دانسته یا ندانسته، گیاهان دیگری را به جای آنها به شما بدهد. این مسئله در مورد خیلی از گیاهان دارویی صادق هست.
این استاد دانشگاه تأکید می‌کند: مسئله‌ی بعدی این است که عطاران از بین افرادی انتخاب شوند که از دانش درمان با گیاهان دارویی مطلع باشند و صرف آموزش‌های کوتاه مدت که در برخی سازمان‌ها داده می‌شود اصلا کافی نیست و نوعی مداخله در درمان به حساب می‌آید.
باید دید آنچه به شما داده می‌شود واقعا همان چیزی است که خواسته‌اید؟
- روغن‌ها، عصاره‌ها و شیره‌های گیاهی چطور؟ آیا آنها واقعی و قابل اعتماد هستند؟
دکتر اصیلی می‌گوید: این طور کلی نمی‌شود نظر داد. باید هر فراورده ای، برچسب سازمان غذا و دارو داشته باشد و یا به نوعی توسط وزارت بهداشت تایید شده باشد. ما دقیقا نمی‌دانیم داخل آن بطری که به شما فروخته می‌شود چه موادی است و در چه شرایطی استخراج شده است؟ اما در مجموع هر محصولی باید توسط مراکز مرتبط از جمله وزارت بهداشت و بخش غذا و دارو مورد تایید قرار گیرد. گروه فارماکوگنوزی با توجه به دانش فنی و دستگاههای موجود می تواند در آنالیز محصولات گیاهی یاریگر این مراکز باشد.
- آیا مراجعاتی از طرف مردم دارید؟ آیا کسانی هستند که فراورده یا عصاره یا جوشانده‌ای را نزد شما بیاورند و از شما نظر بخواهند؟
دکتر اصیلی می‌گوید: بله. تقریبا هر هفته یکی دو مورد هست. در برخی موارد این ملاقات ها موثر بوده از طریق اطلاعات طب مردمی می توان به تجربیات و طراحی مطالعاتی اقدام کرد اما در برخی موارد این اطلاعات اهمیت اندکی داشته و یا ترس از لو رفتن و به زعم مراجعین سرقت داده ها منجر به یافتن داده ای مناسب نمی شود. در حالی که بسیاری از این مواد و فراورده‌ها که مردم عادی به آن دسترسی دارند سال‌ها سابقه‌ی علمی در منابع دارد و اطلاعات آن در منابع وجود دارد.
او اضافه می‌کند: در یکی از موارد، یکی از مراجعین، عصاره ای را به همراه خود آورده و از امکان استفاده از ان برای درمان نوعی بیماری به عنوان روشی نوین و ابتکاری خویش نام برد . وقتی اطلاعات دقیق‌تر ازایشان گرفتیم متوجه شدیم که از چه گیاهی و با چه روشی عصاره گیری شده است. بعد به ایشان عرض شد که شما با جوشاندن این گیاه، تقریبا بیشتر ماده‌ی مؤثره‌ی آن را تخریب کرده‌اید. چون این ماده‌ی مؤثره، در مقابل حرارت بسیار حساس است و زود تخریب می شود . ضمن اینکه به ایشان متذکر شدیم عصاره ها و ترکیبات استخراج شده از این گیاه، سالهای قبل توسط محققین مورد بررسی قرار گرفته است. بنا براین علیرغم اینکه تلاش شما قابل ستایش است اما این بررسی تازه و جدید نیست و روش شما هم در عصاره گیری آن اشتباه است. این نمونه‌ای از مراجعات روزمره از جانب مردم است.
به جز نعنائیان و معدودی از فراورده های گونه های دیگر بقیه‌ی عرقیات بازار اثر درمانی مشهود و مستندی ندارند
- در باره‌ی عرقیات و تأثیرات آنها سخن بسیار است. از دکتر اصیلی می‌پرسم نظرتان نسبت به عرقیات سنتی چیست؟ آیا واقعا آنها مواد مؤثره‌ی درمانی دارند؟
این استاد دانشگاه می‌گوید: عرقیات، مایعاتی هستند که در انتهای فرآیند تقطیر گیاهان و فرآورده های معطر جهت تولید اسانس آنها بدست می آیند. در بسیاری نقاط دنیا ، این باقیمانده‌ها مورد استفاده ای ندارند اما در کشور ما به عنوان عرقیات مورد استفاده قرار می گیرند عرقیات در بهترین حالت حاوی حداقلی از ترکیبات معطر موجود در اسانس گیاه می باشند که می توانند مانند گلاب به عنوان معطر کننده یا چاشنی غذایی مورد استفاده قرار گرفته و در برخی موارد مانند عرقیات بدست آمده از گونه های مختلف خانواده نعناییان در درمان برخی اختلالات گوارشی یا بروز اثرات آرام بخشی بکار برده شوند. برخی از عرقیات همانند عرق بید مشک یا بهار نارنج را می توان به عنوان نوشیدنی مفرح مورد استفاده قرار داد. با توجه به آموزه های طب سنتی برخی از عرقیات همانند عرق کاسنی کاربردهای ویژه ای دارند. اما به هر حال همیشه باید بخاطر داشت که هر فراورده ای تحت عنوان عرق گیاهی لزوما نمی تواند حاوی حداقلی از ترکیبات موثره گیاهی جهت کاربرد ادعایی آن باشد و متاسفانه برخی از این عرقیات، اثرات مورد ادعا را ندارد.
- ولی طب سنتی، نگاه دیگری به عرقیات دارد. به نظر شما این نگاه درست نیست؟
دکتر اصیلی می‌گوید: با توجه به پیشینه مصرف عرقیات در طب سنتی و نیز کاربردهای که در نزد عموم مردم جهت درمان برای این فراورده ها وجود دارد، کاربردهای درمانی امروزی این فرآورده ها حتما باید با استانداردهای قانونی مطابقت داشته باشد از نظر گیاهشناسی، عرقیات باید از منابع گیاهی شناخته شده علمی استحصال شده باشد و این گیاهان طی مراحل مختلف فرآوری همانند خشک کردن، بوجاری و عرق گیری از استانداردهای لازم بهره مند باشند. عرقیات در شرایط استریل استحصال شده نگهداری آنها طی مدت انبارداری تا زمان مصرف به نحو احسن انجام گردد. در نهایت برای بروز اثرات درمانی این فرآورده ها باید حاوی حداقل مواد موثره لازم باشند که امروزه با وجود تجهیزات اندازه گیری مدرن امکان تعیین مقدار و استاندارد کردن آنها میسر می باشد.
- آیا مصرف عرقیات اگر خاصیت نداشته باشد بی‌ضرر است؟
به نظر دکتر اصیلی لزوما نه. در مورد عرقیاتی همانند عرق گیاه خارشتر که ممکن است از اندام های چوبی گیاه بدست آید. طی مراحل مختلف فراوری گیاه تا تهیه عرق گیاهی، احتمال تشکیل برخی از ترکیبات مضر همانند متانول و بدنبال آن مسمومیت مزمن در پی مصرف طولانی مدت آنها بسیار محتمل است.
دم‌نوش اگر واقعی باشد مصرف کنترل شده انها خوب و بدون اشکال است
- دمنوشها چطور؟ آیا دم‌نوش‌های گیاهی مفیدند؟
دکتر اصیلی می‌گوید: اگر مجوز داشته باشد، ترکیباتش مشخص و استاندارد باشد، مصرف کنترل شده آنها می تواند مفید باشد. اما به جز این همه باید به یاد داشته باشیم این قاعده که مصرف هر ترکیب یا فراورده طبیعی ، بی خطر است، قاعده‌ی نادرستی است و باید از ذهن خارج شود. مصرف بی قاعده هر محصول و فراورده‌ی طبیعی، الزاما بی خطر نیست. باید به این نکته توجه داشت که برخی از دم نوش ها حاوی گیاهان دارای اثرات درمانی قوی بوده لذا مقدار و نحوه مصرف آنها حتما باید کنترل شده باشد. به عنوان مثال مصرف دم نوش حاوی چای ترش در برخی افراد ممکن است منجر به کاهش بیش از اندازه فشار خون شود و یا با مصرف همزمان با داروهای شیمیایی تداخل کند.
