نهال نوپای انقلاب اسلامی ایران که بهمن 1357 به شکوفه نشست پس از 40 سال حیات پرفراز و نشیب هم اینک به درختی تناور و پرثمر تبدیل شده و در مسیر بالندگی خود دستاوردهای بی شماری برای ملت انقلابی ایران داشته که یکی از آنها عرصه بهداشت و درمان به ویژه در بخش اهدا و پیوند عضو به بیماران نیازمند است.
رشد پیوند اعضا در ایران ظرف 40 سال اخیر بگونه ای بوده است که هم اینک دانشگاه های علوم پزشکی تهران، مشهد و شیراز بالاترین شاخص اهدای عضو را در کشور دارند.
در این میان در حالی شاخص کنونی اهدای عضو(پی.ام.پی) تنها در دانشگاه علوم پزشکی مشهد 21 اهدا به ازای یک میلیون نفر جمعیت می باشد که همین شاخص در کشورهای آمریکایی و اروپایی 25 اهدا به ازای یک میلیون نفر جمعیت است.
نخستین پیوند عضو به معنای جایگزینی یک عضو با عضو مشابه، سال ۱۳۱۴ با انجام پیوند قرنیه در تهران و نخستین پیوند کلیه سال ۱۳۴۷ در شیراز صورت گرفت. همچنین تا سال ۱۳۵۷ نزدیک به ۸۰ مورد پیوند کلیه در ایران انجام شد.
اما واقعیت این است که همه این اقدامات منوط به مهارت پزشکانی متعهد اما منفرد بود بدون آنکه برنامه سازمان یافته و منظمی جهت انجام عمل پیوند اعضا و تربیت تیمهای جدید در ایران صورت گیرد. در این مدت فقط در بخش بیماران نیازمند پیوند کلیه 400 ایرانی با صرف هزینه‌های سنگین، تحمل شرایط غربت و انتظار طولانی در خارج از ایران پیوند کلیه شدند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی با وجود آغاز هجمه های سنگین استکبار جهانی به ملت انقلابی ایران و تحمیل جنگ به کشورمان طی سالهای ۱۳۶۱ تا ۱۳۶۳ تعداد ۵۰ عمل پیوند کلیه ایران صورت گرفت که در این میان نقش پزشکان متعهد کشورمان از جمله دکتر ایرج فاضل و دکتر ناصر سیم فروش غیرقابل انکار است. بر همین اساس برای نخستین بار برنامه اساسی پیوند کلیه در ایران طراحی شد که اصول آن از جمله لزوم انجام عمل پیوند در بیمارستانهای دانشگاهی، آموزش گسترده تیمهای پیوند و استفاده از دهنده فامیل ، برای نخستین بار سال ۱۳۶۳ در بیمارستان هاشمی نژاد اجرایی گردید.
با توجه به افزایش افراد نیازمند پیوند و لزوم پیوند‌هایی غیر از کلیه همچون 'قلب، ریه و کبد' فتوای جواز پیوند عضو از فرد دچار مرگ مغزی هم اردیبهشت 1368 از سوی امام خمینی(ره) بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی ایران صادر شد. در ادامه این روند بود که نخستین پیوند مغز استخوان سال ۱۳۷۰، نخستین پیوند موفق روده باریک سال ۱۳۷۱، نخستین پیوند قلب و نیز پیوند کبد سال ۱۳۷۲، نخستین پیوند ریه سال 1379 و پیوند پانکراس سال ۱۳۸۵ در کشور انجام شدند. یکی از نتایج پیشرفت این شاخه بسیار تخصصی علوم پزشکی در کشور و از دستاوردهای مبارک انقلاب اسلامی تاسیس 'انجمن پیوند اعضا ایران' در سال 1374 بود.
تداوم این روند سال 1379 منجر به تصویب 'قانون پیوند اعضا از بیماران مرگ مغزی' از سوی مجلس شورای اسلامی شد و پس از آن با تصویب آیین نامه اجرایی همین قانون بود که 'شبکه فراهم آوری اعضای پیوندی ایران' در سال 1381 طراحی و به تدریج اجرای آن در تهران و سایر شهرستانهای کشور شکل گرفت.
به این ترتیب نهادینه سازی فرهنگ اهدای عضو از بیماران مرگ مغزی که یکی از دستاوردهای انقلاب اسلامی می باشد ظرف چند دهه اخیر در ایران از رشد چشمگیری برخوردار بوده است.
در همین چارچوب تاکنون تنها در مشهد نزدیک به هزار و 800 مورد عمل جراحی پیوند عضو شامل کلیه، کبد، قلب، پانکراس و ریه انجام شده و از این طریق جان سه هزار و 150 بیمار نیازمند نجات یافته است.
'واحد پیوند اعضا از بیماران مرگ مغزی دانشگاه علوم پزشکی مشهد' که شمال شرق کشور را زیر پوشش دارد یکی از مراکز پیشگام این حوزه در سطح ایران به شمار می رود. همچنین نخستین 'بیمارستان تخصصی پیوند اعضا از بیماران مرگ مغزی' در شمال شرق کشور با عنوان 'منتصریه' در مشهد راه اندازی شد و بیماران مرگ مغزی ساکن شهرستانهای مختلف خراسان و استانهای همجوار به این مرکز منتقل می شوند.
بر اساس اعلام وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی سالانه بین پنج تا هشت هزار نفر در ایران بر اثر ضربه مغزی ناشی از تصادفات و بیماریهای مختلف دچار مرگ مغزی می شوند.
نهادینه سازی تخصصی تشخیص مرگ مغزی در ایران
پیرو پیشرفتهای حاصله در عرصه پزشکی ایران از زمان پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون، تشخیص فرد دچار مرگ مغزی هم اینک در کشورمان به امری سازمان یافته و بسیار تخصصی مبتنی بر آخرین دستاوردهای علمی مبدل شده است.
پزشک متخصص مغز و اعصاب و عضو تایید کننده مرگ مغزی در واحد پیوند اعضای دانشگاه علوم پزشکی مشهد اظهار کرد: مرگ مغزی به وضعیتی اطلاق می شود که تمام عملکرد و ساقه مغز بیمار بطور غیرقابل برگشتی از بین رفته باشد و تایید مرگ مغزی با دقت و وسواس خاصی توسط یک تیم متخصص اعلام می شود.
دکتر سمیرا ذبیحیان مهمترین علل منجر به مرگ مغزی را ضربه های ناشی از تصادفات و سوانح، سکته های مغزی، خونریزیهای داخلی مغز، تومورهای مغزی، تشنج و هر عاملی که خون رسانی به مغز را مختل کند عنوان و بیان کرد: شرایط بیمار مرگ مغزی با بیماری که به کما رفته متفاوت است. درحالی که تصورعوام بر این می باشد که مرگ مغزی همان کما است.
وی افزود: به لحاظ علمی هر بیمار مرگ مغزی به کما رفته است ولی هر بیمار به کما رفته دچار مرگ مغزی محسوب نمی شود زیرا احتمال برگشت بیمار به کما رفته وجود دارد اما این فرضیه در مورد بیمار مرگ مغزی هرگز ممکن نیست.
این پزشک متخصص مغز و اعصاب ادامه داد: این تصور غلط در بین مردم رایج می باشد که ممکن است بیمار مرگ مغزی به زندگی برگردد و به همین علت خانواده ها از اهدای عضو بیماران خود امتناع می کنند، در حالی که پس از اعلام مرگ مغزی بیمار بطور معمول بین 48 تا 72 ساعت فوت می کند.
وی گفت: یک بیمار مرگ مغزی تا پایان فرآیند تایید مرگ مغزی هشت بار معاینه می شود بطوری که یک بار توسط پزشک معالج و سپس توسط تیم تایید کننده مرگ مغزی متشکل از متخصصان مغز و اعصاب، نورولوژی، بیهوشی، داخلی و پزشکی قانونی ویزیت می شود. در این مدت آزمایشهای مختلف و نوار مغز نیز از بیمار گرفته می شود تا یقین حاصل شود بیمار مرگ مغزی است و هیچ عملکردی در مغز بیمار دیده نمی شود.
دکتر ذبیحیان افزود: پزشکان متخصص تایید مرگ مغزی با حکم وزیر بهداشت انتخاب شده اند و این نشاندهنده اهمیت موضوع تایید مرگ مغزی است. سلامت اعضای دریافتی از بیمار مرگ مغزی نیز نقش مهمی در امر اهدا دارد و اعضای بیماران مرگ مغزی در هر سنی به شرط سلامت عضو می توانند اهدا و پیوند شود.
همه شاخه های پیوند عضو در مشهد میسر است
رییس بیمارستان تخصصی پیوند اعضا منتصریه مشهد نیز گفت: این بیمارستان به عنوان نخستین مرکز تخصصی پیوند اعضا از بیماران مرگ مغزی شمال شرق کشور سال 1392 راه اندازی شد.
دکتر علی اصغر یارمحمدی افزود: هم اینک تمامی پیوندهای عضو از بیماران مرگ مغزی در مشهد قابل انجام است لذا این افراد از مشهد و شهرستانهای مختلف خراسان رضوی و استانهای همجوار به بیمارستان منتصریه منتقل می شوند.
وی ادامه داد: بر این اساس هم اکنون پیوند کلیه، کبد، ریه، قلب، پانکراس، قرنیه و پوست از بیماران مرگ مغزی در واحد پیوند اعضای دانشگاه علوم پزشکی مشهد صورت می گیرد.
مشهد پیشگام در اهدای عضو
مسئول واحد فراهم آوری اعضای پیوندی دانشگاه علوم پزشکی مشهد نیز اظهار کرد: واحد پیوند عضو از بیماران مرگ مغزی این دانشگاه که شمال شرق کشور را زیر پوشش دارد از سال 1380 فعالیت خود را آغاز کرده و هم اینک یکی از مراکز موفق به لحاظ شاخص اهدای عضو در سطح کشور است.
دکتر ابراهیم خالقی افزود: با تلاشهای انجام شده تاکنون 844 بیمار مرگ مغزی در واحد پیوند اعضای این دانشگاه تحت عمل جراحی پیوند عضو قرار گرفته اند و جان سه هزار و 150 بیمار بدین طریق نجات یافته است. تاکنون هزار و 400 پیوند کلیه، 265 پیوند کبد، 60 پیوند قلب، شش پیوند کلیه و پانکراس همزمان، سه پیوند ریه، شش پیوند کبد و کلیه همزمان و یک پیوند پانکراس در واحد پیوند اعضا دانشگاه علوم پزشکی مشهد صورت گرفته است.
وی ادامه داد: از ابتدای امسال تاکنون اعضای 110 بیمار مرگ مغزی در مشهد مورد جراحی پیوند قرار گرفت که نجاتبخش 440 بیمار نیازمند بوده است. این میزان بیشترین تعداد اهدای عضو طی دو دهه گذشته تاکنون است.
مسئول واحد فراهم آوری اعضای پیوندی دانشگاه علوم پزشکی مشهد گفت: در فرآیند تشخیص بیماری مرگ مغزی و اهدای عضو افزون بر 100 نفر در قالب تیم تشخیص مرگ مغزی، تیم تایید مرگ مغزی، تیم نگهداری مرگ مغزی، تیم انتقال، تیم هماهنگ کننده، تیم اتاق عمل و تیمهای پشتیبانی فعال هستند.
شاخص اهدای عضو در مشهد دو برابر کشور
وی همچنین به افزایش چشمگیر شاخص اهدای عضو اشاره و بیان کرد: شاخص اهدای عضو(پی.ام.پی) در دانشگاه علوم پزشکی مشهد 21 اهدا به ازای یک میلیون نفر جمعیت است و حال آنکه میانگین این شاخص در کشور 11 اهدا می باشد.
دکتر خالقی افزود: شاخص اهدای عضو در دانشگاه علوم پزشکی مشهد طی سالهای پیشین 10 اهدا بود اما هم اینک با رشدی بیش از 100 درصدی رو به رو است. این شاخص سال 1380 همگام با نخستین پیوند عضو از بیمار مغزی، یک به ازای یک میلیون نفر جمعیت بود.
وی ادامه داد: دانشگاه علوم پزشکی مشهد در کنار دانشگاههای شیراز و تهران یکی از سه دانشگاه علوم پزشکی کشور است که بالاترین شاخص اهدای عضو را در کشور به خود اختصاص داده است.
مسئول واحد فراهم آوری اعضای پیوندی دانشگاه علوم پزشکی مشهد گفت: هم اکنون شاخص اهدای عضو در کشوری مانند اسپانیا 40 و در کشورهای آمریکایی و اروپایی حدود 25 اهدا به ازای یک میلیون نفر جمعیت است.
وی همچنین از رشد قابل توجه رضایت خانواده های بیماران مرگ مغزی ظرف دو دهه اخیر در ایران خبر و ادامه داد: هم اینک بیش از 60 درصد خانواده های بیماران مرگ مغزی رضایت به اهدای عضو عزیز از دست رفته خود می دهند. همچنین 45 هزار نفر هم اینک در خراسان رضوی داوطلب اهدای عضو شده و کارت اهدای عضو را دریافت کرده اند.
مشهد سومین قطب پیوند کبد و قلب در ایران
مسئول تیم پیوند کبد دانشگاه علوم پزشکی مشهد نیز گفت: مشهد هم اینک سومین قطب پیوند کبد در سطح ایران به شمار می رود که شرق و شمال شرق کشور را زیر پوشش دارد. شیراز و تهران به ترتیب نخستین و دومین مراکز پیوند کبد در کشور به شمار می روند.
دکتر محسن علی اکبریان افزود: پیوند کبد که یکی از سخت ترین نوع پیوندهای جراحی به شمار می رود از سال 1392 در بیمارستان تخصصی پیوند اعضای منتصریه مشهد آغاز شده و تاکنون 265 پیوند کبد اهدایی از اعضای بیماران مرگ مغزی در دانشگاه علوم پزشکی مشهد صورت گرفته است.
وی به گسترش پیوند کبد در دانشگاه علوم پزشکی مشهد اشاره و بیان کرد: سال 1392 فقط 9 مورد پیوند کبد در این دانشگاه انجام شد. هم اینک بخشی از کبدهای اهدایی در مشهد نیز برای پیوند به شیراز ارسال می شوند اما به تدریج با کسب تجارب و توانمندیهای لازم به تدریج تمامی پیوندهای کبد از بیماران مرگ مغزی در مشهد انجام خواهند شد.
این پزشک متخصص پیوند کبد ادامه داد: هم اکنون موفقیت پیوند کبد در دانشگاه علوم پزشکی مشهد 92 درصد موارد را شامل می شود که تقریبا متناسب با کشورهای پیشرفته جهان است.
رئیس تیم پیوند قلب و ریه دانشگاه علوم پزشکی مشهد نیز گفت: سومین مرکز پیوند قلب کشور در مشهد فعال است.
دکتر رضا باقری افزود: جراحی پیوند قلب هم اینک در سه دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، تهران و مشهد انجام می شود.
وی ادامه داد: تاکنون 60 مورد عمل پیوند قلب در دانشگاه علوم پزشکی مشهد که شمال شرق کشور را زیر پوشش دارد با موفقیت صورت گرفته است.
دکتر باقری میزان موفقیت پیوند قلب در دانشگاه علوم پزشکی مشهد را 70 درصد اعلام و بیان کرد: این میزان مطابق با استانداردهای جهانی است.
