استاد نانوفناوری دارویی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، به جهت انجام 180 پژوهش در زمینه‌ی داروسازی و کاربرد فناوری نانو در ساخت داروهای جدید که منجر به تولید مقالات علمی در ژورنال‌های معتبر ایران و جهان شده و بیش از سه هزار ارجاع علمی را به خود اختصاص داده، در ردیف یکی از محققان برجسته این دانشگاه قرار گرفته است.
دکتر محمودرضا جعفری، در سال 77 از دانشگاه ساسکاتچوان کانادا در رشته فارماسوتيكال بيوتكنولوژي، دكتراي تخصصي گرفته است. وی بیش از بیست سال است که بر روی نانوداروها کار می‌کند و حاصل این سال‌های پررنج و مرارت، ساخت دست کم 5 نانو دارو بوده که سه تای آنها به بازار مصرف آمده و دو دارو نیز مراحل کارآزمایی‌های بالینی را در پیش دارند تا به بازار روانه شوند.
او رییس هیأت مدیره‌ی شرکتی است که در سطح خاورمیانه، به عنوان نخستین سازنده‌ی نانوداروها شناخته می‌شود و به خاطر تلاش‌های ارزنده‌اش برای استقلال کشور و رونق تولید ملی، تا کنون دست کم از 5 نهاد عمده‌ی علمی از جمله، معاونت علمی ریاست‌جمهوری و ستاد توسعه‌ی فراورده‌های نانویی تقدیرنامه دریافت کرده است.
فرآورده نانولیپوزومی دوکسوروبیسین هیدروکلراید تزریقی که یکی از نانوداروهای دکتر جعفری است در اسفند ماه 1389 در جشنواره کارمضاعف،همت مضاعف با حضور مقام معظم رهبری معرفی و رونمایی شد و در تاریخ مهر ماه 1390 با حضور ریاست جمهوری معرفی گردید.
گفتگو با این استاد پرکار، متواضع، آرام و خوش‌اخلاق دانشگاه علوم پزشکی مشهد، که نزدیک به 30 سال را در تحصیل علم و خدمت به کشور سپری نموده، در یک نیم‌روز بهاری در اتاق کارش در دانشکده‌ی داروسازی اتفاق افتاد. با سپاس از استاد جعفری، این گفتگو را به مخاطبان وب‌دا تقدیم می‌کنیم.
- آقای دکتر جعفری، با سپاس از اینکه این گفتگو را پذیرفتید، اگر ممکن است از داروی ضد سرطانی که ساخته‌اید شروع کنید. بفرمایید این دارو چه ویژگی‌هایی دارد و ساخت آن چه فرایندی را طی کرده است؟
+ من افتخار ساخت این داروها را از آن مرکز تحقیقات نانوفناوری دارویی و همکارانم در شرکت دانش بنیان اکسیرنانوسینا می‌دانم که من هم عضوی از آن هستم و ده‌ها محقق جوان و دانشجوی پرتلاش در این دو مجموعه حضور دارند و با من همکاری می‌کنند.
آمپول سینادوکسوزوم برای درمان سرطان تخمدان، سرطان سینه‌ی متاستازیک و سرطان کاپوسی سارکوما که در بیماران مبتلا به ایدز دیده می‌شود مورد تأیید مراجع علمی کشور قرار گرفته است و به صورت آف‌لیبل برای برخی سرطان‌های دیگر مثل مالتیپل میلوما هم استفاده می‌شود.
البته این دارو که شکل موجود آن در بازار مصرف که البته امریکایی بود 60 سال سابقه‌ی مصرف داشته و در بازار دارویی مورد استفاده بوده است. اما عوارض جانبی، بخصوص عوارض قلبی این دارو باعث می‌شد که بیشتر بیماران بخصوص آنها که شرایط قلبی خاصی داشتند نتوانند آن را استفاده کنند. دارویی که شرکت ما آن را ساخته، علاوه بر اینکه به طور مستقیم به سلول‌های هدف می‌رسد و به بقیه‌ی قسمت‌ها آسیب نمی‌زند، ایجاد عوارض قلبی آن نیز تا حدود زیادی کاهش یافته و در نتیجه برای همه‌ی بیماران حتی آنها که ناراحتی‌های قلبی عروقی دارند هم به راحتی قابل مصرف می‌باشد.
- لطفا مکانیسم اثر دارو و طریقه‌ی ساخت آن را به زبان ساده بیان بفرمایید.
+ این دارو را ما داخل بسته‌های کوچک نانویی بسته‌بندی کرده‌ایم که صدنانو متر حجم دارد و در واقع صد برابر کوچک‌تر از گلبول‌های قرمز خون است. دارو داخل یک بسته‌ی محافظ قرار دارد که باعث می‌شود به قلب نرود و فقط مقدار کمی وارد خون می‌شود. این دارو چون مشابه یک داروی خارجی بوده که در 1995 توسط مراجع علمی تأیید شده، بنا بر این نیاز به تست بالینی ندارد و در مورد چنین داروهایی همین‌که بتوانیم مشابه بودن آن را با داروی موجود به اثبات برسانیم برای مصرف بالینی کفایت می‌کند. این دارو قبلا با نام داکسیل در اختیار و شاید انحصار یک شرکت آمریکایی بود و تمام متخصصین سرطان آن را می‌شناسند. هنگامی که ما فرموله کردن این دارو را به روش و با تکنیک خاص خودمان انجام دادیم و تولید آن را شروع کردیم در سال اول تولید، هزار ویال به بازار عرضه کردیم اما به خاطر اینکه پزشکان و بیماران از مصرف آن راضی بودند کار خیلی سریع رشد کرد و در طول 2 سال گذشته 40 هزار واحد از این ویال به مصرف بیماران رسیده و در حال حاضر داریم روی صادرات آن کار می‌کنیم.
- آن طور که در رسانه‌ها مطرح شده بود داروی دیگری که با فناوری نانو ساخته‌اید ظاهرا منشأ گیاهی دارد و بومی است. ممکن است در باره‌ی این دارو و ساخت آن هم توضیح بدهید؟
+ این دارو مشابه داروی موجود نیست بلکه به صورت اورجینال، خودمان آن را درست کرده‌ایم. ما از گذشته می‌دانستیم که یک ماده‌ی مؤثره‌ی ضد التهاب در گیاه زردچوبه وجود دارد و در طب سنتی هم از این گیاه برای درمان التهاب به شکل ضماد استفاده می‌شده است.
ماده‌ی اصلی و مؤثره‌ی زردچوبه کورکومین است که هم یک آنتی اکسیدان قوی است و هم خاصیت ضد التهابی دارد. به همین جهت برای تسکین دردها و التهابات و نیز درمان خیلی از بیماری‌ها مفید است.
کورکومین ماده‌ی چربی است که در آب حل نمی‌شود بنا بر این در شکل عادی مصرف زردچوبه، مقدار کمی از آن جذب و بقیه دفع می‌شود. ما از این گیاه، کورکومین را تخلیص و استخراج کرده و آن را داخل یک نانو کپسول بسیار ریز قرار دادیم که حجم آن 10 نانومتر است. این شکل دارویی، جذب آن را 100 برابر افزایش می‌دهد و میزان حلالیت آن در آب را به 100 هزار برابر می‌رساند. بنا بر این، کارآمدی آن در بدن بسیار بالا می‌رود.
- این داروی کورکومین چه خواصی دارد و برای درمان چه دردهایی مفید است؟
+ در مورد فواید و خواص درمانی این دارو کارآزمایی بالینی زیادی انجام شده است. از این دارو برای کاهش التهاب در استئو آرتریت (درد و التهاب زانو) خفیف تا متوسط استفاده می‌شود و به طور کلی در التهابات عضلانی مورد استفاده دارد. همچنین برای کبد چرب، برای کولیت اولسراتیو، کمک در درمان تخمدان پلی کیستیک و نیز کمک به بهبود کسانی که در دوران جنگ با گاز خردل مسموم شده و ریه‌هایشان دچار مشکل است مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این مورد اخیر، این دارو را به سفارش یکی از متخصصان داخلی ریه درست کردیم که بر اساس نظر پزشکان، در این مصدومان برای درمان تنگی نفس مؤثر بوده است.
- چه اشکال دارویی از این ماده تولید شده است؟
این دارو که به شکل کپسول خوراکی در دسترس می‌باشد در حال حاضر بیشتر از صدهزار جعبه فقط در مشهد استفاده شده که سفارش‌هایی از دیگر نقاط کشور هم داریم و در حال تولید هستیم.
- چون فرمودید که این ماده، اصالتا در درمان التهاب مؤثر است، آیا تولید فراورده‌ی موضعی آن در دستور کار نیست؟
+ کورکومین در حال حاضر دو شکل کپسول 40 و 80 میلی‌گرم دارد و در حال تولید فراورده‌ی موضعی آن هم هستیم که در حال ورود به بازار است.
- این دارو را در کجا تولید می‌کنید؟
+ مدتی با یکی از شرکت‌های داروسازی قرارداد داشتیم و در آنجا تولید می‌کردیم. در حال رایزنی برای تولید آن در پژوهشکده بوعلی دانشگاه علوم پزشکی مشهد هستیم، چون دارو باید تحت شرایط خاص محیطی و در اتاق تمیز تولید شود که پژوهشکده در حال تجهیز اتاق تمیز است که البته کارکردهای زیادی در تولیدات دانش‌بنیان دارد.
- کورکومین از این جهت که آنتی اکسیدان است در بعد ضد سرطان بودن آن اقدامی نداشته‌اید؟
+ واقعیت این است که فکر می کردم این دارو بیشتر در سرطان، نقش پیشگیری دارد. در حال حاضر روی فرم تزریقی آن داریم کار می‌کنیم. یک دانشجوی پی اچ دی مشغول تحقیق بر روی این دارو است و نتیجه‌ی کار آزمایشگاهی این بوده که در دوز بالا در درمان سرطان مؤثر است. فرم لیپوزومی* آن در درمان سرطان و کمک به تأثیر داروی سینادوکسوزوم قابل ارائه می‌باشد. این ویال در مطالعات سطح حیوان کار شده و داریم کار می‌کنیم که بتوانیم مجوز کارآزمایی بالینی برایش بگیریم و چون قبلا شکل دیگر آن فاز بالینی را گذرانده، از این مرحله، سریع‌تر عبور می‌کنیم.
- پس می‌توان امیدوار بود که این دارو بزودی وارد بازار شود؟
+ خیر. داروی جدید باید تحت مطالعات پری کلینیکال قرار گیرد و بعد از تولید در محیط تمیز، آن را به فاز بالینی می‌بریم. در فاز بالینی 2 ، دارو در تعداد محدودی برای بیمار استفاده می‌شود که هم تأثیر و هم عوارض آن مورد سنجش قرار گیرد و سپس در فاز بالینی سه، تعداد زیاد بیمار مد نظر قرار می‌گیرد و در هر مرحله باید با تأیید وزارت‌خانه به مرحله بعد برود که قطعا زمان زیادی خواهد برد. اما فرم کپسولی آن به واسطه خاصیت ضد التهابی عملا دارد در بیماری‌ها تجویز می‌شود. در سال 94 از این کپسول 5 هزار جعبه عرضه شد و در حال حاضر هر اندازه تولید کنیم مصرف می‌شود. در مشهد هم داریم خط تولید آن را راه می‌اندازیم.
- آیا این تولیدات با کمک دانشگاه ممکن شده است؟
+ البته من استاد دانشگاه علوم پزشکی مشهد هستم و در جریان تحقیقاتم، طرح‌ها را به ستاد نانوفن‌آوری ریاست جمهوری دادم و آنها مجوز شرکت دانش‌بنیان نانوفن‌آوری به من دادند که سرمایه‌گذاری از آنها است و دانش و فن‌آوری از من است. مهم‌ترین چیز برای من تحقیق و توسعه است که بتوانم این کار را ادامه دهم و تولیدات بیشتری برای کشورم داشته باشم.
- به نظر شما تأسیس شرکت‌های دانش‌بنیان، فکر خوبی است؟
+ شرکت‌های دانش‌بنیان ایده‌ی خوبی است که از طریق آن به ثروت و کارآفرینی می‌رسیم. در شرکت ما سی نفر فوق لیسانس به بالا دارند کار می کنند. در دانشگاه علوم پزشکی مشهد از همکاران هیأت علمی ما که 900 نفر هستند اگر 50 نفرشان شرکت دانش بنیان تأسیس کنند تمام دانشجویان فارغ التحصیل مشغول کار می شوند و خدمت بزرگی به استقلال علمی و اقتصادی کشور هم می‌کنند. دانشگاه‌های نسل سه همین است؛ یعنی علمی که منتهی به دانش‌فنی و فن‌آوری و تولید و و ثروت می‌شود.
- راستی، نفرمودید که قبلا از این کپسول در ایران یا در جای دیگری ساخته نشده بود ؟
+ این مدل که ما درست کردیم در ایران یا دیگر نقاط جهان، هیچ‌کس درست نکرده. قبلا کپسول‌های 500 میلی‌گرمی تولید شده اما جذبش کم بوده، چون آنها خود زردچوبه را به شکل کپسول به بازار داده‌اند. محصول ما ثبت اختراع ایران و جهان را دارد و یک فراورده‌ی نانویی به حساب می‌آید.
- سومین دارویی که شما به بازار علمی و درمان کشور ارائه داده‌اید در چه زمینه‌ای است؟
+ راجع به این دارو باید توضیح مقدماتی بدهم تا موضوع کاملا روشن شود. این دارو فرم نانوليپوزومال حاوی آمفوتریسین b ضد ليشمانيا و ضد قارچ است. لیشمانیا انگل مولد سالک است. سالک توسط گزش پشه خاکی ایجاد و معمولا بر روی پوست از یک زخم کوچک شروع و به تدریج بزرگ‌تر می‌شود. در ایران، این بیماری بیشتر پوستی است اما در بعضی کشورها، نوع احشایی هم دارد. این بیماری در ایران، عراق، افغانستان، سوریه و شمال آفریقا زیاد دیده می‌شود و معضل سازمان بهداشت جهانی است. بیماری سالک در بیشتر استان‌های ایران دیده شده و در مناطق خشک و کویری کشور زیادتر است. فرم سالک در ایران، دو شکل مرطوب و خشک است که در مشهد بیشتر نوع خشک آن دیده می‌شود ولی 90 درصد سالک در کشور، نوع مرطوب است.
- یعنی شما داروی جدیدی برای درمان سالک درست کرده‌اید؟ قبلا اگر اشتباه نکنم، یک نوع آمپول برای درمان این بیماری استفاد می‌شد، این طور نیست؟
+ بله درست است. حالا به این بخش هم می‌رسم. ما از 1380 تحقیقات در این زمینه را شروع کردیم و 17 سال طول کشید تا به مجوز تولید رسیدیم. ما به یک فرمول جدید از این دارو دست یافتیم. البته مدل تزریقی این دارو روی سالک تأثیر ندارد ولی قبلا برای بیماری‌های قارچی و مننژیت استفاده می‌شده است.
درمان سالک تا حالا با آمپول گلوکانتین بود که مشکلات زیادی داشت؛ اول تزریق دردناک دارد، بخصوص در بچه‌ها، و از این گذشته عوارض قلبی داشت که در مورد بزرگسالان و کسانی که بیماری قلبی دارند کار را دشوار می‌کند. این دارو وارداتی است و مصرفش برای سالک، دوره‌ی نسبتا طولانی دارد به این شکل که سه هفته باید داخل عضله هر روز سه آمپول تزریق شود و یا در تزریق محل زخم باید هشت هفته انجام گیرد.
- بفرمایید که اگر سالک تحت درمان قرار نگیرد خودش خوب نمی‌شود؟
+ سالک مرطوب گاهی پس از چند سال خود به خود خوب می‌شود ولی مدت‌ها خونابه و زخم و وضعیت ناهنجار ظاهری دارد که با درد و خارش همراه است و مشکلات زیادی برای فرد ایجاد می‌کند. اما نوع خشک، بهبودش ممکن است سال‌ها طول بکشد و بعد هم آثار زخم، برای همیشه روی پوست باقی می‌ماند.
- آیا گلوکانتین، میزان بهبودی‌اش صد در صد است؟
+ در سالک خشک، گلوکانتین 50 تا 60 درصد مؤثر است و در نوع مرطوب 80 درصد می‌باشد.
- خب، حالا راجع به اختراع خودتان بفرمایید که چه برتری‌هایی نسبت به گلوکانتین دارد؟
+ ما از سال 86 به یک فرمول خوب رسیدیم و تا سال 90 به کارهای پاراکلینیک پرداختیم. در سال 91 از یک شرکت در سوئیس یک گرانت 68 هزار یورویی گرفتیم و با این کمک، در شرکت رازک سه پچ 5 کیلیویی تولید کردیم. تولید به صورت تمیز انجام شد و مورد کارآزمایی بالینی فاز یک و دو قرار گرفت و نتایج نشان می‌داد که بالاتر از 95 درصد مؤثر بود. کارازمایی فاز سه را زیر نظر سازمان بهداشت جهانی در سالک خشک به مدت چهار سال انجام دادیم. در این کارآزمایی، یک گروه، گلوکانتین به اضافه داروی ما و گروه دیگر دارو نما مصرف کردند. نتیجه این شد که داروی ما 85 درصد در سالک خشک مؤثر بود که سی درصد بیشتر از گلوکانتین شد. بعد به ما پروانه تولید دادند. از اردیبهشت ماه پارسال دارو را وارد بازار کردیم و این دارو از آبان‌ماه سال قبل به پروتکل درمان سالک وارد شد. لازم به توضیح است که سالک خشک، خیلی سخت درمان است و همیشه به دو سه نوع دارو نیاز دارد.
- شکل دارویی فراورده‌ی شما هم تزریقی است؟
+ نه. این فراورده به شکل پماد 4 درصد با فرمولاسیون خاص تولید شده، چون قبلا پماد آمفوتریسین B سه درصد در بازار موجود بوده ولی روی سالک تأثیر نداشته است. بررسی ما نشان می‌دهد که داروی ما اگر در درمان سالک به موقع مورد استفاده قرار گیرد، حتی جای زخم هم روی پوست بیمار باقی نمی‌ماند.
- پس دیگر لازم نیست مبتلایان به این بیماری، آمپول استفاده کنند؟
+ نه. اولا مصرف داروی موضعی، راحت‌تر است. ثانیا این بیماری معمولا در مناطق دور افتاده و روستایی دیده می‌شود که از امکانات دور هستند و از طرفی، تزریق گلوکانتین هم خیلی زحمت دارد و باید توسط پزشک یا تزریقات‌چی مسلط به کار صورت گیرد. اما پمادی که ما ساخته‌ایم بسادگی و توسط خود بیمار یا خانواده روی زخم مالیده می‌شود و زخم بسرعت بهبود می‌یابد.
- گویا ساخت داروهای دیگری هم در دستور کار شرکت‌تان هست. در باره‌ی آنها هم توضیحاتی دارید؟
+ بله. ولی این داروها فعلا در مراحل آزمایشگاهی است که هنوز مطالعاتی باید روی آنها انجام شود و به موقع مطرح خواهد شد.
- با تشکر فراوان از فرصتی که در اختیار ما قرار دادید.
+ من هم از وب‌دا و دانشگاه علوم پزشکی مشهد که فرصت رشد و بالندگی را برای محققین و دانشوران عرصه‌های مختلف علمی فراهم می‌کنند تشکر می‌کنم.
* لیپوزومها :حبابچه‌هایی به قطر تقریبی nm2 هستند که دیواره فسفولیپیدی دو لایه شبیه به غشا سلولی دارند و می‌توانند در دیواره یا فضای داخلی خود مواد مختلفی را حمل می‌کنند. لیپوزومها در آزمایشگاه از مشتقات فسفو لیپیدی طبیعی (مثل فسفاتیدیل اتانول آمین تخم مرغ) یا از ترکیبات surfactant خالص مثل دیول اویل فسفاتیدیل اتانول آمین (DOPE = تولید می‌شوند.
