گفتگوی اختصاصی وب‌دا با کارشناس ناظر و نماینده‌ی مجری برنامه‌ی پایش سلامت کارکنان دانشگاه
کوهورت؛ برنامه‌ای جهانی برای پژوهش در خصوص اطلاعات مورد نیاز مراکز علمی کشورها از اعضای یک گروه است که از جمله‌ی این اطلاعات و اهداف برنامه، دانسته‌های پزشکی و ریزیافت‌های سلامت می‌باشد. برنامه‌ی کوهورت در کشورها و جوامع مختلف، با اهداف متفاوتی اجرا می‌شود اما همه‌ی این برنامه‌ها یک وجه مشترک دارند؛ همه‌ی آنها یک گروه محدود یا وسیع انسانی، دارای برخی ویژگی‌های مشترک از جهت شغلی، جمعیتی، فرهنگی، منطقه‌ی زندگی و مانند آن را در برمی‌گیرند.
در علوم پزشکی، کوهورت به مفهوم بررسی برخی سوابق بیماری‌ها، وضعیت زندگی، شرایط محیطی، وضعیت خانوادگی، چگونگی تغذیه، سبک زندگی و نحوه‌ی تعاملات شغلی و شرایط کالبدی در یک گروه خاص است که از یک یا چند جهت، با یکدیگر مشترک باشند.
در ایران، مطالعات ملی کوهورت، در وزارت بهداشت، حسب مدارک موجود از حدود 25 سال قبل، کلید خورده و اگر چه کوهورت در سطح ملی و با حداکثر پوشش افراد جامعه‌ی هدف، کمتر از دو سال قبل آغاز شده اما در سطح محدود منطقه‌ای و جمعیتی، تا کنون مطالعات متعددی در گوشه و کنار کشور انجام شده است.
دانشگاه علوم پزشکی مشهد، به عنوان یکی از دانشگاه‌های مطرح علوم پزشکی کشور، همزمان با کشور، این مطالعات را آغاز کرده و آن طور که معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت به کارشناس ناظر برنامه گفته، نحوه‌ی اجرای برنامه‌ی کوهورت در حوزه‌ی «پایش سلامت کارکنان» دانشگاه علوم پزشکی مشهد، تا کنون بسیار موفقیت‌آمیز بوده است، به گونه‌ای که وزارت بهداشت، مجوز توسعه‌ی جمعیت هدف و ارتقای گستره‌ی خدمات و اطلاعات مورد هدف برنامه را برای دانشگاه علوم پزشکی مشهد صادر کرده است. این برنامه، زیر نظر معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه علوم پزشکی مشهد و دکتر سعید اسلامی، مجری برنامه، اجرایی شده است.
برای اطلاع از چیستی و ماهیت کوهورت، نحوه‌ی اجرای آن در دانشگاه علوم پزشکی مشهد، گستره‌ی اطلاعات و بیماری‌هایی که مورد سنجش و بررسی قرار می‌گیرند و در نهایت، فواید و نتایج این برنامه، با نماینده‌ی مجری برنامه‌ی کوهورت در مرکز آموزشی پژوهشی و درمانی امام رضا(ع) گفتگو کرده‌ایم. حاصل گفتگو با خانم توحیدی‌نژاد، کارشناس ناظر این برنامه ملی، اکنون پیش روی خوانندگان وب‌دا است.
***
وقتی به مرکز کوهورت می‌رفتم، پرسش‌های زیادی در ذهنم جمع شده بود و خیلی مشتاق بودم که این برنامه را از نزدیک ببینم. قبل از آمدن شنیده بودم که کوهورت با عنوان «پایش سلامت کارکنان» در حال اجراست. به نظر می‌رسید که این برنامه یا طرح، یک طرح اجرایی محدود با هدف خدمت بهداشتی درمانی یا پیشگیری برای کارکنان دانشگاه باشد. با همین تصور به مکان اجرای برنامه‌ی کوهورت در بیمارستان امام رضا رفتم. طبقه‌ی پایین یکی از بخش‌های بیمارستان را به کوهورت اختصاص داده بودند.
البته تابلوهای محل اجرای برنامه، آنقدر بزرگ و جلوه‌گر نبود که رهروان را جذب کند اما با کمی پرس و جو، مکان اجرای برنامه را پیدا کردم. از آنجا که این برنامه، وسعت قابل توجهی داشت و اجرای آن مدت‌ها طول می‌کشید، قاعدتا باید یک مکان مشخص با قسمت‌ها و تجهیزات مختلف را داشته باشد. این بود که تقریبا یک فضای 200 متر مربعی را به آن اختصاص داده بودند. به خاطر اینکه برنامه، بخش‌های گوناگونی داشت، یک فضای نسبتا باز اولیه را پانل‌بندی کرده بودند که حداکثر استفاده را از فضا داشته باشند و قسمت‌های ایجاد شده هم از یکدیگر مجزا باشد.
از خانم توحیدی‌نژاد خواستم، سابقه‌ی برنامه‌ی کوهورت را بگوید و اینکه چه جمعیت هدفی را برای آن تعیین کرده‌اند؟
ما برنامه را از مهر 96 شروع کرده‌ایم. تا حالا 5 هزار و 500 نفر وارد برنامه شده‌اند و هر چند جمعیت هدف اولیه‌ی طرح، 10 هزار نفر شامل اعضای هیأت علمی و کارکنان دانشگاه فقط در شهر مشهد بوده‌اند اما رفته رفته جمعیت هدف در حال افزایش است و علاوه بر اقشار دیگری از همکاران دانشگاه، جمعی از کارکنان دانشگاه فردوسی نیز با تفاهم‌نامه‌ای که این نهاد با دانشگاه علوم پزشکی مشهد امضا کرده، به این طرح پیوسته‌اند. همچنین، برخی نهادها مثل آستان قدس و شهرداری هم در حال رایزنی برای عقد تفاهم‌نامه هستند که احتمالا جمعیت هدف برنامه را خیلی گسترده‌تر خواهد کرد. تفاهم‌نامه‌ای با شهرداری مشهد در همین روزهای اخیر به امضا رسیده که بخشی از آن، مشارکت کارکنان شهرداری مشهد در این برنامه است.
پرسش دیگرم در باره‌ی اهداف برنامه بود که گویا مهم‌تر از خود طرح است. چه اهدافی برای این برنامه تعیین شده است؟
خانم توحیدی‌نژاد: همان‌طور که گفتم، ارتقای سطح سلامت کارکنان دانشگاه و البته جمعیت هدف برنامه، مهم‌ترین هدف است. در راستای این هدف، تلاش می‌کنیم تمام بیماری‌هایی که ممکن است به مرگ زودرس منتهی شود مورد غربالگری قرار گرفته و اقدامات پیشگیرانه برای مراجعین انجام شود. هدف دوم، ایجاد یک الگوی خوشرفتاری و ترویج اخلاق پزشکی و نیز اجرای منشور حقوق بیماران مد نظر بوده که در مورد تمام مراجعین، این امور را همکاران من به دقت رعایت می‌کنند تا حداکثر رضایت مراجعین فراهم گردد.
اما هدف سوم و هدف بزرگ‌تر، اجرای بخشی از برنامه‌ی پرشین کوهورت است که در کل کشور و در سطح 18 نقطه آغاز شده و دانشگاه علوم پزشکی مشهد به عنوان مسؤول اجرای طرح در شمال شرق و شرق کشور موظف است که حداقل 10 هزار نفر را مشارکت بدهد. البته پیش‌بینی اولیه 10 هزار نفر بوده که با احتمال عقد تفاهم‌نامه‌ها و مشارکت فعال همکاران دانشگاه، تصور می‌کنیم این عدد خیلی فراتر برود و در نتیجه، حوزه‌ی مطالعات، خیلی بزرگ‌تر شود. در واقع امیدواریم که مشهد، الگوی ملی این برنامه بشود که در حال حاضر هم کماکان، این اتفاق افتاده است.
فقط همکاران هیأت علمی و کارکنان دانشگاه مشارکت دارند؟ خانواده‌ها مشمول نیستند؟
+ به جهت اینکه اجرای این طرح پایش سلامت، میلیاردها تومان هزینه دارد و به طور متوسط برای هر مشارکت‌کننده، با هزینه‌های امروزی و افزایش تورم عمومی، حدود 5 میلیون تومان هزینه می‌شود، لذا تصمیم‌گیری در باره‌ی افزایش جمعیت هدف، منوط به تأمین اعتبارات طرح است که البته افزایش‌هایی داشته‌ایم ولی هنوز به اندازه‌ای نبوده که خانواده‌های همکاران نیز تحت پوشش قرار گیرند.
شنیدیم که اعضای هیأت علمی بازنشسته و خانم‌ها نیز جدیدا اضافه شده‌اند و آزمایشات و بررسی‌های تازه‌ای هم به برنامه افزوده شده است. این شنیده‌ها صحت دارد؟
+ بله. مترصد هستیم که با تأمین اعتبارات، بتوانیم اعضای هیأت علمی بازنشسته دانشگاه و نیز خانم‌های بازنشسته را تحت پوشش کوهورت بگیریم. در مورد خانم‌ها به جهت خدمات خاص غربالگری که در مورد سرطان پستان و سرطان دهانه رحم نیاز دارند، این خدمات در این برنامه افزوده شده و قرار است آزمایشات و تست‌های لازم به آنها ارائه شود که وضعیت سلامتی خود را بدانند.
گویا، همزمان، کوهورت دیگری نیز در جمعیت عمومی شهر مشهد در حال اجراست. آیا قرار است این برنامه به کوهورت دانشگاه پیوند بخورد؟
+ نه. ولی کوهورت در جمعیت‌های مختلف در مناطق مختلف کشور در حال اجراست که رویکردهای متفاوتی دارد اما در مجموع، همه تحت عنوان مطالعات پرشین کوهورت در حال انجام است و در وزارت بهداشت، یک مجموعه‌ی نظارتی عالی بر آنها اشراف دارند. ما مسئول اجرای برنامه در دانشگاه علوم پزشکی مشهد هستیم و البته، با تفاهم‌نامه‌هایی که با نهادهای مختلف امضا می‌کنیم مجوز توسعه‌ی برنامه و افزایش جمعیت هدف به شرط تأمین بخشی از هزینه‌های غربالگری و پایش سلامت توسط این نهادها هم به ما داده شده است.
در برنامه‌ی کوهورت دانشگاه، دقیقا چه اقدامات و خدماتی به مراجعین دارید؟
+ در بخش اول، تست‌های روتین چکاپ سلامتی مثل تی‌اس‌اچ برای تیروئید، پی‌اس‌ای برای پروستات، تست مدفوع برای یافتن خون مخفی در مدفوع و احیانا وضعیت خونریزی از کولون، و البته فاکتورهای عمومی خونی از جمله‌ی این آزمایشات هستند.
در قسمت تن‌سنجی، چربی، ماهیچه، املاح و پروتئین را در کالبد بررسی می‌کنیم و یک سری توصیه‌های غذایی بر اساس وضعیت مراجع ارائه می‌دهیم. این تست‌ها پیش‌نیاز تعیین رژیم غذایی هستند.
در بخش اسپیرومتری، برای تعیین ظرفیت و عملکرد ریه، تست‌هایی داریم و در مورد قلب، یک تست ارزان الکتروکاردیوگرافی را داریم که می‌توانیم بسیاری از فاکتورهایی را که خود مریض به آنها آگاهی ندارد مثل سکته‌های خفیف که داشته یا خواهد داشت را به اطلاعش برسانیم. در این قسمت، تا حالا 85 نفر از کسانی که مراجعه داشته‌اند تشخیص ارجاعی گرفته و به متخصصین قلب و عروق معرفی شده‌اند.
در بقیه‌ی تست‌ها آمار ارجاع چقدر بوده؟ آیا قابل توجه است؟
+ بله. تقریبا سی درصد تست‌های تیروئید، در سطح ارجاع به متخصص بوده که رقم بالایی است. آنها از نظر ما مشکوک به مشکل جدی تیروئیدی هستند که برای نمونه‌برداری و اقدامات درمانی لازم، به متخصص ارجاع شده‌اند.
تست‌های دیگری هم در کوهورت انجام می‌شود؟
+ بله. تست تعیین سن عروق مرکزی که یکی از مهم‌ترین آزمایشات عروق قلب است و آسیب یا گرفتگی به این عروق را مشخص می‌کند انجام می‌شود. در واقع دستگاهی که در این قسمت استفاده می‌شود اولین نمونه در نوع خود در سطح کشور است که تقریبا 15 پارامتر را اندازه‌گیری و ثبت می‌کند.
و این تست چه فایده‌ای دارد؟
+ کمترین فایده‌اش این است که شخص ممکن است سن شناسنامه‌ای کم ولی سن عروقیش بالا باشد و شخص، صرف اینکه هنوز جوان است اصلا به فکر تست و بررسی عروق نیفتد. در حالی که ما موارد متعددی داریم که این دو با هم متفاوت هستند و ما بیمار را برای بررسی بیشتر به متخصص ارجاع می‌دهیم.
در مورد تیروئید، آیا متخصصینی هم در مرکز هستند که با برنامه همکاری نزدیک داشته باشند؟
+ بله، همینجا دو تا از استادان روزهای سه شنبه و چهارشنبه در خدمت‌شان هستیم که از قسمت پزشکی هسته‌ای و تخصص تیروئید به مرکز کوهورت می‌آیند و مواردی که مشکوک باشیم به ارجاع را بررسی و نظر تخصصی خودشان را می‌دهند و اگر لازم باشد بیماران به مرکز تخصصی ارجاع می‌شوند.
در مورد تست عروق قلبی، مسائل دیگری هم هست که بررسی می‌کنید؟
+ سرعت حرکت خون در عروق را بر حسب ثانیه اندازه می‌گیریم که تفاوت آن با سرعت استاندارد، نشان‌دهنده‌ی احتمال سکته یا تصلب شرائین را نشان می‌دهد و شانس سکته را در 10 سال آینده تخمین می‌زند.
از بین افرادی که تا حالا به مرکز مراجعه داشته‌اند چقدرشان وضعیت‌شان این طور بوده؟
+ متأسفانه میزان کسانی که ریسک سکته دارند زیاد است. 67 درصد افرادی که مورد چکاپ قرار گرفته‌اند به نظر ما ریسک سکته در سال‌های آینده را دارند و این ریسک بیش از 10 درصد است بنا بر این باید حتما اقدامات پیشگیرانه را انجام دهند.
برنامه‌ای که در اینجا با عنوان کوهورت انجام می‌دهید، استاندارد بین‌المللی دارد؟
+ بله. ما استانداردهایمان را بر اساس کوهورت آلمان تعریف کرده‌ایم که یکی از معتبرترین استانداردهای جهان است. و در نظر داریم پیگیری‌های بیماران را نیز مانند کوهورت آلمان تا 15 سال ادامه دهیم.
و دیگر چه غربال‌هایی انجام می‌دهید؟
+ تست ارتوپدی که طبق گایدلاین‌های جهانی، 13 اختلال را مورد بررسی قرار می‌دهیم. مثلا اسکن سه بعدی از پای بیماران انجام می‌شود که با تفاهمی که با یک شرکت دانش‌بنیان انجام شده، بتوان کفش مناسبی برای کسی که دچار مشکل است تهیه کرد. همچنین اختلالات کمر و دیسک‌ها نیز از جمله بررسی‌های کوهورت است.
در این قسمت، چه یافته‌هایی داشته‌اید؟
+ مثلا در دیسک‌ها 84 نفر تا کنون برای درمان به متخصص ارجاع شده‌اند که البته به نظر ما در بین 5 هزار نفر زیاد نیست ولی موارد پیگیری و توصیه برای تغییر سبک زندگی نشستنی، زیاد داشته‌ایم.
شما صحبتی از گفتگو و مصاحبه‌های بهداشتی و اولیه با بیماران یا مراجعین نفرمودید؟ چنین مصاحبه‌هایی هم در برنامه هست؟
+ بله. قبل از این بحث، یادآور شوم که مراجعین از نظر دندان‌پزشکی هم معاینه می‌شوند و یک سری مشاوره‌ها دریافت می‌کنند که توصیه‌هایی برای بهداشت دهان و دندان است.
اما در مورد مصاحبه، بله، یک سری گفتگو و پرسش از مراجع می‌کنیم و تمام ریسک‌فاکتورها، سابقه‌ی خانوادگی، داروها، شغل، زمینه‌ی بیماری‌های غیر عفونی و سابقه‌ی درمان‌های پزشکی یا سنتی را هم جویا می‌شویم که همه در برنامه ثبت می‌شود.
همچنین یک پرسشگری تغذیه داریم که در آخرین قسمت برنامه تدارک دیده شده. در این قسمت، سابقه‌ی غذایی را سؤال می‌کنیم و پرسش‌های ریزتری هم داریم مثل اینکه چه مقدار نان، حبوبات، چای و ... می‌خورید. در واقع دنبال کالری ورودی و مصرفی افراد هستیم که مهم‌ترین فاکتور در بیماری‌های غیر واگیردارد است. بعد از این پرسشگری‌ها، نتایج را تحلیل می‌کنیم و در صورت وجود ریسک بیماری یا نامتعادل بودن کالری‌ها، با مراجع تماس می‌گیریم و تست‌های کالری‌متری را انجام می‌دهیم که از سندرم متابولیک، تری‌گلیسرید، اچ‌تی‌ال‌وی و بقیه‌ی مسائل، مطلع شویم و بیمار را هم آگاه کنیم.
با این برنامه‌ی وسیع تست و چکاپ، روزانه چند نفر می‌توانند پذیرش شوند؟
+ در حال حاضر روزانه 18 تا 20 نفر پذیرش می‌شوند. نوبت‌دهی اینترنتی است و ما خودمان تماس می‌گیریم و می‌گوییم کدام روز با چه مدارکی و وضعیت غذایی به مرکز مراجعه داشته باشند.
به نظرتان تا پایان سال، برنامه به حد انتظار شما می‌رسد؟
+ باید حدود یک سال و نیم دیگر به درازا بکشد. ضمن اینکه تفاهم‌نامه‌هایی با سایر دستگاه‌ها در جریان است و همین‌طور رایزنی‌هایی با وزارت داریم که شاید جمعیت بیشتری تحت پوشش برنامه بروند و بنا بر این پایان زودرسی برای آن متصور نیست. از طرفی، برنامه‌ی کوهورت، در واقع پایش سلامت است و زمان انتهایی ندارد. این اطلاعات در سامانه‌های وزارت بهداشت و دانشگاه علوم پزشکی مشهد، ثبت و آرشیو می‌شود و زمینه‌ی بسیار خوبی برای مطالعات ملی بیماری‌ها و سلامت فراهم می‌کند که روز به روز در حال توسعه خواهد بود تا تمام شهروندان استان ما، منطقه‌ی آموزشی تحت نظارت و تمام کشور را فرابگیرد.
شیوه‌ی بهره‌برداری از این داده‌ها برای پژوهشگران به چه صورت است؟
+ در همه‌ی کوهورت‌ها در دنیا، اطلاعات در نزد صاحبان کوهورت و مجریان آن محفوظ است که تحت نظارت دولت‌ها انجام می‌دهند. ما هم در داخل کشور اگر کسی بخواهد پژوهش کند، باید پروپوزال بدهد و در کمیته‌ی کوهورت بررسی و نتیجه به متقاضی اعلام شود. اگر پذیرفته شد، اطلاعات با سطح دسترسی تعیین شده و با نظارت در اختیار پژوهشگر یا دانشگاه متقاضی قرار می‌گیرد. در خارج از کشور هم باید تفاهماتی با وزارت بهداشت انجام شود که از سطح عملیاتی ما خارج است. اما ممکن است در آینده، بتوانیم به صورت منطقه‌ای یا کشورهای همسایه را تحت پوشش بگیریم و اطلاعات را تبادل کنیم. به هر حال، تبادلات علمی، نیاز به همکاری دارد و اعتماد متقابل لازم است.
وزارت بهداشت از کار کوهورت دانشگاه علوم پزشکی مشهد راضی بوده؟
+ بله، در دو نوبت بازدیدی که کارشناسان وزارت و معاون وزیر انجام داده‌اند مراتب رضایت و خوشنودی خود را از این برنامه اعلام کرده‌اند و با پیگیری‌هایی که رئیس دانشگاه و معاونت پژوهشی داشته‌اند اعتبارات تازه‌ای هم برای توسعه‌ی برنامه به مشهد اختصاص یافته که در حال دریافت اعتبارات و اجرای توسعه هستیم. ضمنا ما به عنوان کوهورت پیشرو کشور مطرح شده‌ایم و خیلی دانشگاه‌ها دارند از ما الگو می‌گیرند و مشاوره‌هایی با ما دارند که کوهورت را انجام دهند.
بازدید خارجی هم داشته‌اید؟ کسانی که از مراکز علمی آمده باشند؟
+ بله. یکی از استادان کوهورت در امریکا از برنامه بازدید کرد و کوهورت ما را بسیار پیشرفته و کامل ارزیابی نمود. ما در واقع بیش از 3500 فاکتور سلامت را در این برنامه، بررسی می‌کنیم که در میان کوهورت‌های دنیا، جزو برترین‌ها است. در حالی که پروتکل‌های معمول در دنیا، حدود 1500 فاکتور را دارند. هم وزارت بهداشت از ما راضی است و هم از توجه آنها به این برنامه‌ی پژوهشی سلامت ملی، قدردان و راضی هستیم. تا حالا اعتبارات بسیار خوبی به برنامه اختصاص یافته و قول داده‌اند که هر اندازه که لازم باشد و پیشرفت حاصل شود، حمایت می‌کنند.
بقیه‌ی کشورها هم کوهورت دارند؟
+ بله. در خیلی کشورها، این اطلاعات عمومی است و از تولد تا مرگ افراد را شامل می‌شود و هر لحظه در هر جای کشور و حتی مناطقی از جهان که با آن کشور تفاهم کرده‌اند، این فرد به پزشک یا مراکز بهداشتی مراجعه کند تمام اطلاعاتش در اختیار پزشک و مراکز درمانی قرار دارد.
و آن مبنای تحقیقاتی هم محقق شده؟
+ البته. پروپوزال‌های زیادی داشته‌ایم و تا حالا 12 پایان‌نامه قراردادش با کوهورت بسته شده و تحقیقات انجام شده و در حال طی مراحل نهایی و تحلیل داده‌ها هستند که نتایج آنها نیز اعلام خواهد شد که هم مردم و هم دانشوران حوزه‌ی سلامت، اهمیت این مطالعات را در پیشرفت علمی کشور بیش از پیش متوجه شوند.
و نکته‌ی آخر؟
+ کوهورت، یکی از شاخص‌های پیشرفت علمی کشور در نزد ممالک و مراکز علمی جهان محسوب می‌شود. به همین خاطر، عملکرد ما در این برنامه، اهمیت زیادی دارد و تمام کسانی که با این برنامه همکاری دارند، شایسته‌ی قدردانی هستند. لذا همینجا از همه‌ی همکاران‌مان در دانشگاه، از اعضای تیم اجرایی، پزشکان و متخصصینی که با برنامه همکاری دارند، بخصوص جناب آقای دکتر اسلامی، تمام دوستان و همکارانم در معاونت پژوهشی و گروه انفورماتیک پزشکی که زحمات زیادی برای اجرای برنامه می‌کشند تشکر می‌کنم و امیدواریم این برنامه، مقدمه‌ای برای پایش سلامت ملی که چشم‌انداز و افق روشن آینده‌‌ی بهداشتی درمانی کشور است باشد.
