گروهی از محققان دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی مشهد، در یک مطالعه مورد–شاهدی مبتنی بر جمعیت و با استفاده از داده‌های ۴۸۶۲ مادر، دریافتند که تجربه ناامنی غذایی در دوران بارداری با افزایش چشمگیر خطر زایمان زودرس همراه بوده و مادرانی که ناامنی غذایی را تجربه کرده بودند، سه برابر بیشتر در معرض زایمان زودرس قرار دارند.
دکتر احسان موسی فرخانی، دکترای اپیدمیولوژی و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد که عمده‌ی فعالیت پژوهشی خود را بر تحلیل داده هایی با ابعاد زیاد، اپیدمیولوژی اجتماعی و تأثیر عوامل اجتماعی بر پیامدهای سلامت متمرکز داشته است، در گفتگو با وب دا، به تشریح فرایند اجرای طرح مطالعاتی" ارتباط ناامنی غذایی با زایمان زودرس در مادران تحت پوشش دانشگاه علوم پزشکی مشهد" پرداخت و در مقدمه ای پیرامون مفهوم ناامنی غذایی، تعریف، اهمیت، و شیوه سنجش آن گفت: ناامنی غذایی، بر اساس تعریف سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO)، به معنای عدم دسترسی فیزیکی، اجتماعی یا اقتصادی به غذای کافی و ایمن برای داشتن یک زندگی سالم و فعال است.
وی ادامه داد: این پدیده نه‌تنها یک مسئله تغذیه‌ای، بلکه یک معضل جدی اجتماعی-اقتصادی به شمار می‌رود که پیامدهای گسترده‌ای بر سلامت عمومی، به‌ویژه در گروه‌های آسیب‌پذیر مانند: مادران باردار و کودکان، بر جای می‌گذارد و در واقع، امنیت غذایی یکی از ارکان اصلی ارتقای سلامت و تغذیه مطلوب در جوامع است و عوامل متعددی از جمله شرایط مالی، اقتصادی و خانوادگی، می‌توانند دسترسی افراد به غذای کافی و سالم را به‌طور مستقیم تحت تأثیر قرار دهند.
دکتر فرخانی خاطرنشان کرد: ناامنی غذایی یک وضعیت پیچیده، چندبعدی و پویاست که از گرسنگی مداوم و سوءتغذیه گرفته تا اختلالات رشد و حتی پرخوری و اضافه‌وزن را شامل می‌شود. گزارش FAO در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که حدود ۲ میلیارد نفر در سراسر جهان در معرض ناامنی غذایی متوسط تا شدید قرار دارند، و انتظار می‌رود زنان باردار به دلیل شرایط فیزیولوژیکی و نیازهای تغذیه‌ای خاص، بیش از سایرین در معرض عوارض این پدیده قرار گیرند.
استاد دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی مشهد همچنین، با بیان اینکه برای سنجش ناامنی غذایی در سطح خانوار، ابزارهای استاندارد و معتبری توسعه یافته‌اند افزود: یکی از پراستفاده‌ترین این ابزارها، پرسشنامه Household Food Insecurity Access Scale (HFIAS) است که توسط آژانس توسعه بین‌المللی طراحی شده و به طور گسترده در مطالعات بین‌المللی به‌کار می‌رود. این مقیاس شامل ۹ سؤال در خصوص تجربه‌های خانوار از ناامنی غذایی طی چهار هفته گذشته است و نه‌تنها وجود ناامنی غذایی، بلکه شدت آن (خفیف، متوسط یا شدید) را نیز مشخص می‌سازد.
وی اضافه کرد: در ایران، نسخه فارسی این ابزار به‌صورت رسمی ترجمه و اعتبارسنجی شده است و در پروژه‌های ما نیز از آن استفاده شده است. روایی و پایایی این ابزار در مطالعات داخلی تأیید شده و ضریب آلفای کرونباخ آن بین 0.85 تا 0.95 گزارش شده است که نشان‌دهنده قابلیت اعتماد بالای آن در سنجش این پدیده در جمعیت‌های مختلف است. شیوه نمره‌دهی در این مقیاس به‌صورت دو مرحله‌ای انجام می‌شود: ابتدا پرسش‌ها به‌صورت بله/خیر پاسخ داده می‌شوند، و در صورت پاسخ مثبت، میزان فراوانی تجربه (به‌ندرت، گاهی، اغلب) در مقیاسی سه‌نقطه‌ای سنجیده می‌شود. امتیاز نهایی حاصل، خانوارها را در یکی از چهار سطح امنیت غذایی (کامل، خفیف، متوسط، شدید) طبقه‌بندی می‌کند و در تمامی مطالعات ما، از نسخه معتبر فارسی این ابزار که در پایگاه داده الکترونیک سلامت سینا در حوزه معاونت بهداشت نیز استفاده می‌شود، بهره گرفته شده است.
یافته‌های پژوهش‌های اخیر درباره ناامنی غذایی و پیامدهای مرتبط با بارداری و سلامت نوزاد
عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد در ادامه گفت: طی مجموعه‌ای از مطالعات اپیدمیولوژیک مبتنی بر داده‌های سیستم الکترونیک سلامت با همکاری معاونت محترم بهداشت دانشگاه ، به بررسی ارتباط ناامنی غذایی با پیامدهای کلیدی سلامت در دوران بارداری و ابتدای نوزادی در استان خراسان رضوی پرداخته‌ایم که یافته‌های این پژوهش‌ها بر ضرورت مداخلات هدفمند در دوران بارداری برای پیشگیری از عوارض جدی نوزادی و مادری تأکید دارند و شامل موارد زیر می باشد:
- 1. ناامنی غذایی و زایمان زودرس
در یک مطالعه مورد–شاهدی مبتنی بر جمعیت با استفاده از داده‌های ۴۸۶۲ مادر مشخص شد که تجربه ناامنی غذایی در دوران بارداری با افزایش چشمگیر خطر زایمان زودرس همراه است. مادرانی که ناامنی غذایی را تجربه کرده بودند، سه برابر بیشتر در معرض زایمان زودرس قرار داشتند که این ارتباط پس از کنترل برای متغیرهای مخدوش‌کننده‌ای مانند دیابت بارداری، پره‌اکلامپسی، سن مادر و شاخص توده بدنی نیز پایدار باقی ماند. همچنین دیابت بارداری، پره‌اکلامپسی از عوامل خطر مهم زایمان زودرس بودند، درحالی‌که سن بالاتر مادر نقش محافظتی ایفا می‌کرد.
- 2. ناامنی غذایی و اختلال رشد قدی نوزادان زیر شش ماه
در یک مطالعه کوهورت گذشته‌نگر بر روی ۲۴۸۱ مادر و نوزاد، تأثیر ناامنی غذایی در سه‌ماهه سوم بارداری بر رشد نوزادان زیر شش ماه بررسی شد. یافته‌ها نشان داد نوزادانی که مادرانشان در خانوارهای ناامن غذایی زندگی می‌کردند، در مقایسه با نوزادان در خانوارهای امن، به ترتیب ۲ برابر در هنگام تولد، ۳. برابر در چهارماهگی و ۳.۸ برابر در شش‌ماهگی در معرض خطر کوتاه‌قدی (Stunting) قرار داشتند. این ارتباط‌ها پس از تعدیل آماری نیز معنادار باقی ماند. اگرچه ارتباطی معنادار میان ناامنی غذایی با وزن هنگام تولد و وزن‌گیری نسبت به قد یا سن مشاهده نشد، اما تأکید شد که کوتاه‌قدی نوزادان نمایانگر سوءتغذیه مزمن و محرومیت تغذیه‌ای طولانی‌مدت است که تأثیرات بلندمدتی بر رشد و تکامل کودک دارد.
- 3. ناامنی غذایی و وزن کم هنگام تولد
مطالعه سوم که یک مطالعه مورد–شاهدی دیگر با مشارکت ۶۲۹۴ مادر بود، نشان داد ناامنی غذایی خانوار با افزایش معنادار احتمال تولد نوزاد با وزن کمتر از ۲۵۰۰ گرم همراه است علاوه بر این، تحلیل فضایی با استفاده از GIS نشان داد که مناطق با ناامنی غذایی بیشتر، دارای شیوع بالاتری از نوزادان با وزن کم هنگام تولد بودند. دیگر عوامل خطر شناسایی‌شده شامل ، سطح تحصیلات پایین مادر، زایمان سزارین، پره‌اکلامپسی و قرار گرفتن در معرض دود سیگار بودند.
استاد دانشکده بهداشت در جمع بندی سخنان خود گفت: مجموعه‌ی این مطالعات نشان می‌دهد که ناامنی غذایی در دوران بارداری با پیامدهای مهمی همچون زایمان زودرس، اختلال رشد نوزادان و وزن کم هنگام تولد مرتبط است. این یافته‌ها نه تنها بر اهمیت حمایت‌های تغذیه‌ای در دوران بارداری تأکید دارند، بلکه ارزش استفاده از داده‌های الکترونیک سلامت را به‌عنوان ابزار پژوهشی و پایشی در سیاست‌گذاری سلامت مادر و کودک برجسته می‌سازند. امیدواریم این شواهد علمی بتوانند در طراحی و اجرای برنامه‌های ارتقاء امنیت غذایی و کاهش نابرابری‌های سلامت در کشور مؤثر واقع شوند.