رجیستری مسمومیت‌ها در کشورهای دنیا سابقه‌ی دیرینه‌ای ندارد. شاید قدیمی‌ترین رجیستری یکی از انواع مسمومیت در امریکا مربوط به دهه 1970 و در ارتباط با مسمومیت کودکان با سرب است که ناشی از زندگی در محیط صنعتی این کشور می‌باشد¹. این اطلاعات در سال 1980 گردآوری و تحلیل شده است. در سایت ایالت نیویورک امریکا نیز، رجیستری مسمومیت با سموم دفع آفات در سطح وسیع و شهروندان این کشور در سال‌های پیش از آغاز قرن حاضر اجرایی شده و در نتیجه‌ی یک گزارش ده ساله، توصیه‌هایی به شرکت‌های تولید سموم، کارگران، کشاورزان و سایر گروه‌ها صورت گرفته است².

در موردی دیگر مسمومیت با مواد شیمیایی در ارتش امریکا مورد بررسی قرار گرفته و سابقه‌ی حضور نیروهای نظامی در میادینی که به نوعی با مواد شیمیایی سر و کار دارند تحقیق شده است.

در برنامه‌ای که مرکز توسعه هماهنگی و ارزیابی تحقیقات وزارت بهداشت ایران، آن را تدوین کرده، ردیف 41 رجیستری‌ بیماری‌ها به رجیستری مسمومیت‌ها اختصاص یافته و نهاد اجرایی آن، دانشگاه علوم پزشکی مشهد تعیین گردیده است.

استرالیا نیز ثبت بیماری‌ها را بر اساس اطلاعات بالینی در بیمارستان‌ها در سال 2014 آغاز کرده و مقالاتی در خصوص توجیه و ارزیابی اقتصادی این نوع ثبت اطلاعات منتشر ساخته است⁴.

بر اساس مندرجات سایت AHRQ امریکا، پروتکل رجیستری بیماری‌ها در سال جاری نهایی شده و اهدافی برای این برنامه نیز تعیین گردیده که در این سایت قابل دسترسی می‌باشد. البته پیش از عملیاتی کردن این پروتکل، حدود 270 مطالعه بزرگ به صورت موردی در زمینه‌ی بیماری‌ها در سراسر امریکا صورت گرفته و برخی از گزارش‌ها و نتایج این رجیستری‌ها در دسترس عمومی قرار دارد.

با همه‌ی اینها، با توجه به اطلاعات موجود، به نظر می‌رسد که هیچ کشوری تا کنون، ثبت مسمومیت‌ها را به صورت جامع در دستور کار وزارت بهداشت یا سازمان‌ها و نهادهای بهداشتی خود قرار نداده و ایران احتمالا نخستین کشوری است که این اقدام را در شرف اجرا دارد و افتخار ثبت این اقدام، در دانشگاه علوم پزشکی مشهد، کلید خورده است.

در مرحله‌ی ثبت آزمایشی اطلاعات هستیم

به هر حال، برنامه‌ی ثبت مسمومیت‌ها آن طور که مسئول رجیستری مسمومیت‌های دانشگاه علوم پزشکی مشهد می‌گوید از 1394 وارد فاز مطالعاتی جدی شده و اکنون به مرحله‌ی ثبت آزمایشی اطلاعات رسیده است.

دکتر محمد مشیری، استادیار دانشگاه علوم پزشکی مشهد و سم‌شناس، مسئولیت یافته که این رجیستری را به سرانجام برساند. اما کاری به این وسعت و بزرگی که در هیچ جای جهان، انجام نشده و برای نخستین‌ بار در دانشگاه علوم پزشکی مشهد به اجرا درمی‌آید، قطعا فراز و نشیب‌های زیادی را طی خواهد کرد تا وارد فاز اجرایی و عملیاتی بشود.

دکتر مشیری می‌گوید: این رجیستری با هدف ثبت اطلاعات بیماران برای انجام مطالعات اساسی و پیرامونی و نیز برنامه‌ریزی‌های آتی وزارت بهداشت در زمینه‌های مختلف، اجرا می‌شود.

بر اساس پروتکل تدوین شده توسط وزارت بهداشت، اطلاعاتی که در یک رجیستری مورد توجه و هدف برنامه قرار دارد عبارتند از: بررسی بروز و شیوع بیماري، ارزیابی تغییرات زمانی و مکانی ، توصیف سیر بیماری، ارزیابی اثربخشی و هزینه اثربخشی اقدامات بالینی، تعیین ایمنی و مشکلات اقدامات بالینی، ارتقاء ارایه خدمت، نظام مراقبت و کنترل بیماری، ایجاد بستر مناسب جهت توسعه کمی وکیفی پژوهش های بهداشتی و علوم پزشکی.

رجیستری‌ها، برنامه‌های فایده‌مندی در نظام بهداشتی درمانی یک کشور هستند که حتی از کارآزمایی بالینی درمان‌ها و داروهای جدید و نیز ارزیابی‌های مقطعی و مشاهده‌ای ارزشمندترند. اما رجیستری مسمومیت‌ها یک کار بزرگ علمی و یک فرایند بسیار زمان‌بر و شاید پرهزینه باشد.

دانشگاه علوم پزشکی مشهد؛ متولی رجیستری مسمومین کشور

آن طور که دکتر مشیری می‌گوید: از سال 94 که بحث اجرایی کردن این رجیستری جدی شده، ده‌ها جلسه‌ی مشورتی و علمی با معاونت پژوهش و اعضای گروه آموزشی مسمومیت‌‌های دانشگاه برگزار گردیده و بحث‌های مفصلی در خصوص چگونگی تدوین، جمع‌آوری اطلاعات، نظارت بر صحت اطلاعات، گسترش نرم‌افزار برای دربرگیری انواع مسمومیت‌ها، چگونگی استفاده‌ی تحقیقاتی از داده‌های فراهم‌آمده و سایر مسائل پیرامونی آن برگزار گردیده است.

عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد می‌گوید: از آنجا که اولین درخواست ایجاد رجیستری مسمومیت‌ها از دانشگاه علوم پزشکی مشهد مطرح شده، وزارت بهداشت، متولی رجیستری مسمومین کشور را نیز به دانشگاه علوم پزشکی مشهد واگذار کرده است.

دکتر مشیری می‌گوید: این تولی‌گری، مسئولیت ما را سنگین‌تر می‌کند و لذا باید دقت زیادی در طراحی بانک اطلاعاتی این رجیستری داشته باشیم. از سوی دیگر، هیچ تجربه‌ی گسترده‌ و جامعی در دنیا هم نداریم که در این حد وسیع کار کرده باشد. البته تحقیقاتی توسط پژوهشگران جوان گروه در دست انجام است تا تمام داده‌ها و پروتکل‌های موجود سایر دانشگاه‌های دنیا در این زمینه را بررسی و نتایج را در اختیار مدیریت برنامه قرار دهند اما این تحقیقات، هنوز به نتیجه نرسیده و بررسی‌ها ادامه دارد.

این سم‌شناس می‌گوید: آنچه در بدو امر به نظر می‌رسد این است که به هر حال تعدادی بیمار مسموم به بخش مسمومین امام رضا مراجعه می‌کنند و ثبت اطلاعات آنها به فوریت امکان‌پذیر است. اما برای آنها که رشته‌های سم‌شناسی و گرایش‌های این رشته را می‌دانند یا از تنوع و گستردگی بیماران و بیماری‌های متداخل با آن اطلاع دارند بخوبی می‌دانند که تدوین این بانک اطلاعاتی، کاری بسیار زمان‌بر، گسترده‌ و متکثر است.

دکتر مشیری می‌گوید: ما با کمک همکاران هیأت علمی و پیشکسوتان این رشته، از حدود سه سال پیش، بررسی‌های مختلف علمی در این زمینه داشته‌ایم و حتی ثبت اطلاعات را به چند روش تا حالا مورد آزمون قرار داده و نتایج هر یک و نقاط ضعف و قوت آنها را ارزیابی کرده‌ایم.

وی اضافه می‌کند: در آخرین تلاش‌هایی که در سال گذشته داشته‌ایم، کمک گرفتن از یک گروه تخصصی نرم افزاری است که بتوانیم میزان داده‌ها و ورودی‌های سیستم را تنظیم و نهایی کنیم. وقتی شما هیچ الگوی روشن و از پیش تعیین‌شده‌ای ندارید باید با آزمون و خطا پیش بروید و تدوین الگوریتم چنین برنامه‌ای برای طراحی نرم‌افزار، کاری واقعا پیچیده بوده که شکر خدا از عهده‌ی آن برآمده و با کمک متخصصین برنامه‌نویسی، مراحل دشوار آن را گذرانده‌ایم.

همه‌ی داستان، فقط ثبت اطلاعات نیست

دکتر مشیری تأکید می‌کند: در پایان سال گذشته، با بارگذاری‌های آزمایشی اطلاعات، برنامه‌ی نرم‌افزاری را عیب‌یابی و رفع نقص کردیم و در حال حاضر، مشغول بارگذاری آزمایشی اطلاعات در نرم‌افزار هستیم و در هر مرحله، مجددا کار را چک می‌کنیم.

اما همه‌ی کار رجیستری به ثبت و ورود اطلاعات،‌ ختم نمی‌شود. به گفته‌ی مدیر رجیستری مسمومین دانشگاه علوم پزشکی مشهد، بخش‌های دیگر این برنامه شامل کاربران برنامه، ناظران ورود اطلاعات، مداخله‌گران علمی، تشکل مدیریتی این برنامه، نحوه‌ی پروپوزال و انجام تحقیقات از داده‌های برنامه، نحوه‌ی مشارکت و همگامی سایر دانشگاه‌های کشور که تمایل به مشارکت و همکاری دارند و برداشت‌های علمی دانشگاه‌ها و مسئولین وزارت بهداشت از این برنامه، بحث‌های دیگری است که در کنار این مبحث ورود و ثبت اطلاعات، باید در مورد آنها نشست‌های کارشناسی برگزار و نتایج مدون بدست بیاید تا بتوانیم بانک جامع و در خور توجهی در مورد مسمومیت‌ها داشته باشیم که اولین بانک جامع مسمومیت‌ها در کشور و بلکه در کل منطقه می‌باشد.

دکتر مشیری می‌گوید: کمتر کسی از وسعت و تنوع مسمومیت‌ها اطلاع دارد و به همین جهت، وسعت کار رجیستری مسمومین برای بیشتر افراد روشن نیست. ما مسمومیت‌های متنوعی از قبیل مواد مخدر، مسمومیت با عناصر شیمیایی، فلزات، مسمومین حوادث، مسمومین محیط کار، گزش‌ها، خودکشی‌ها و بیماران مراکز ترک اعتیاد را در بخش مسمومین پذیرش می‌کنیم که همه جزو مشتریان و مراجعین این رجیستری محسوب می‌شوند. همچنین بیمارانی که قبل از رسیدن به مراکز اورژانس فوت می‌کنند و به پزشکی قانونی منتقل می‌شوند و علت فوت آنها مسمومیت است نیز باید داخل این بانک اطلاعاتی ثبت شوند. بنا بر این وسعت و عمق کار و گستره‌ی اطلاعات مورد نیاز این مسمومیت‌ها متفاوت، متنوع و عمیق است.

کیفیت را فدای سرعت نمی‌کنیم

مدیر رجیستری دانشگاه علوم پزشکی مشهد در مقابل این سؤال که چرا کار بررسی مقدمات و تدوین و برنامه‌ریزی رجیستری زمان‌بر شده می‌گوید: ما تلاش‌مان این است که کیفیت را فدای سرعت نکنیم و زمانی کار رجیستری را اجرایی و عملیاتی کنیم که هیچ مشکلی نداشته باشیم و همه‌ی کارها به نحو احسن انجام شود. طوری که اگر مثلا دو سال یا پنج سال دیگر خواستیم بهره‌برداری‌هایی برای تحقیقات یا اطلاعات برنامه‌ای برای وزارت بهداشت یا دانشگاه داشته باشیم با مشکل مواجه نشویم.

او همچنین معتقد است که از حدود شش ماه پیش، کارها سرعت بسیار بیشتری پیدا کرده و وضعیت برنامه، حالت اجرایی به خود گرفته است.

به نظر می‌رسد که با همت دکتر مشیری، دکتر موسوی، رئیس مرکز تحقیقات مسمومیت‌ها، دکتر دادپور، رئیس بخش مسمومین بیمارستان امام رضا(ع)و دیگر اعضای هیأت علمی این گروه که سال‌هاست در این زمینه تلاش می‌کنند، رجیستری مسمومیت‌ها بزودی اجرایی شود و پس از حدود یکی دو سال دیگر، اولین نتایج آن قابل بهره‌برداری تحقیقاتی باشد. برنامه‌ای که شاید در کل منطقه‌ی خاورمیانه و حتی کشورهای پیشرفته نیز منحصر به فرد باشد و بتواند افتخاری دیگر را در کارنامه دانشگاه علوم پزشکی مشهد رقم بزند.

1- https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/00001077.htm

2-https://www.health.ny.gov/environmental/workplace/pesticide_poisoning_registry/pesticide_poisoning_registry_presentation

3- جزوه‌ی منتشر شده‌ی وزارت بهداشت در سال 93 در خصوص برنامه‌ی ثبت بیماری‌ها

4-https://www.safetyandquality.gov.au/our-work/national-arrangements-clinical-quality-registries