خدا در 8 آیه‌ی قرآن مستقیما بحث شیر مادر را مطرح کرده است که آیه 233 سوره بقره از مهم‌ترین آیه‌ها در این ‌باره است؛ این آیه با «وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضاعَةَ» آغاز می‌شود و همین تأکید در سایر آیات کریمه نیز وجود دارد.

اگر چه ما در متون سنتی پزشکی* و نیز در متون دینی از جمله سنت پیامبر اکرم(ص)1 و ائمه‌ی اطهار2، شواهد زیادی برای ارزش‌گذاری بر شیر مادر داشته‌ایم و همیشه در تاریخ مدنی و اجتماعی، بر این امر تأکید نموده‌ایم اما تلاش معاصر کشورها از جمله نهادهای بین‌المللی سلامت کودکان مانند یونیسف و نیز سازمان بهداشت جهانی3 برای تغذیه‌ی کودکان با شیرمادر، از زمانی قوت گرفت که احساس شد، روابط اجتماعی دوران جدید، رسوم اجتماعی مدرنتیه، و تغییر نگاه مادران امروزی به مسئله‌ی بارداری و شیردادن کودکان‌شان و نیز ترویج اشتغال مادران و خانم‌های متأهل در بازار اقتصادی جامعه4، فاصله‌ی مادران با زندگی خانواده و بخصوص کودکان و نوزادان را زیاد کرد و این مسئله علاوه بر اینکه هزینه‌های بهداشت و درمان کشورها را بالا برد کودکان را به جهت محرومیت از شیر مادر و ترویج تغذیه با شیرهای مصنوعی، دچار مشکلات زیادی نمود.

تأکید مقامات بهداشتی کشور بر تغذیه‌ی کودکان با شیرمادر، از دهه‌ی 70 شمسی به بعد، نشانه‌ی این است که تعداد نوزادانی که به جهت اشتغال مادران‌شان و یا به دلایل بیماری خود یا مادران شان، از این تغذیه‌ی حیاتی و سالم محروم می‌مانند نسبت به متولدین این سال‌ها نسبتا زیادتر شده است.

برای اقناع مادران در این زمینه که هیچ‌کدام از شیرهای مصنوعی، ارزش ایمنی و حفاظت نوزادان در برابر بیماری‌ها و عوامل مخرب محیطی را دارا نیستند، مسؤولین بهداشتی و کارشناسان تغذیه، مدام، این موضوع را در رسانه‌ها تکرار می‌کنند و امیدوارند که مادران بخصوص مادرانی که برای نخستین بار بچه‌دار می‌شوند و یا در حین اشتغال‌شان باردار شده و بچه به دنیا می‌آورند این مهم را به خاطر داشته باشند که مسؤولیت اصلی مادری، شیر دادن به فرزند است و هیچ عاملی نباید او را از این مسؤولیت خطیر انسانی و اجتماعی، جدا سازد.

در همین رابطه، رئیس گروه سلامت کودکان و ترویج تغذیه با شیر مادر معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی مشهد در گفتگو با وب دا می‌گوید: ترکیبات شیر مادر برای نوزاد بسیار سودمند است و حاوی پروتئین، مواد قندی، چربی و انواع ویتامین های مورد نیاز کودک است و در برابر بیماری ها از بدن طفل دفاع می‌کند و او را از ابتلا به بیماری‌ها مصون نگاه می دارد.

دکتر فرزانه صحافی خاطر نشان می‌کند: شیر مادر را نمی‌توان با هیچ شیر دیگری مشابه قرار داد زیرا در برابر بیماری‌هایی چون عفونت‌های گوارشی، اسهال، آلرژی ها، سرفه‌ها، عفونت‌های ریوی و مننژیت از نوزاد محافظت می‌کند و او را ایمن می‌سازد5.

اما این تمام داستان نیست. بر اساس اظهار نظر کارشناسان تغذیه، شیر مادر، موجب افزایش ارتباط عاطفی مادر و فرزند می‌شود و در سلامت روانی او نیز تأثیر قابل ملاحظه‌ای دارد.

قائم مقام معاون بهداشت دانشگاه علوم پزشکی مشهد در همین رابطه با تاکید بر اهمیت تغذیه کودک با شیر مادر در ۲ سال اول تولد می‌گوید: زیر بنای زندگی و اساس رشد جسمی و روانی هر کودک، وابسته به وقایعی است که در دو سال اول عمر رخ می دهد به طوری که در این دوره تاخیر رشد و بیماریهای شایع کودکی می تواند اثراتی پایدار و غیرقابل جبران در سال های بعد برجا گذارد.

دکتر سید کاظم فرهمند تثبیت تغذیه با شیر مادر به عنوان اساس و زیربنای زندگی سالم، آگاه کردن مردم در مورد ارتباط بین تغذیه با شیر مادر با تغذیه خوب، امنیت غذایی و کاهش فقر، جلب مشارکت افراد و سازمانها برای تاثیرات بیشتر و تقویت موقعیت برای ترفیع تغذیه با شیر مادر بعنوان بخشی از تغذیه خوب را از اهداف هفته جهانی تغذیه با شیر مادر برمی‌شمرد6.

مصرف شیرهای مصنوعی، عوارضی هم به همراه دارد که عدم ایمنی در مقابل عفونت‌ها و ضعیف شدن کودک در قبال تهاجمات بهداشتی، یکی از این عوارض به حساب می‌آید. اما تبلیغات تجاری شیرهای مصنوعی در رسانه‌ها به قدری زیاد است که برخی مادران را مجاب می‌کند که این شیرها واقعا از شیر مادر بهتر است در حالی که این مطلب، واقعیت علمی ندارد.

در ۳۰ جولای ۲۰۱۰، یونیسف اعلام کرد که در هفته جهانی شیردهی، آن‌ها همراه با شریک‌هایشان از متخصصین درمانی می‌خواهند که مادران جدید را تشویق به شیردهی کنند. آنتونی لیک، مدیر اجرایی یونیسف: «شیرمادر بهترین شیری است که یک نوزاد می‌تواند داشته باشد و شیردهی به یک کودک بهترین شروع را برای زندگی می‌دهد7.

در همین زمینه، فریده فرخی فرخانی، مدیر اداره مامایی دانشگاه علوم پزشکی مشهد با اشاره به اینکه مصرف شیرهای مصنوعی، نوزادان را با بروز عوارض متعددی از جمله انتروکولیت نکروزان ، عدم دریافت مواد ایمنی زای موجود در شیر مادر، سپسیس دیرس و مرگ ومیر بالاتر مواجه می‌کند، اظهار می‌دارد: ریسک ابتلا به چاقی و سایر سندرم های متابولیک در سنین بالاتر در این نوزادان بیشتر است و این شیرخواران از نظر تکاملی نسبت به دریافت کنندگان شیر مادر تفاوت خواهند داشت. ضمن اینکه مصرف کم شیر مادر عامل ۱۱درصد مرگ کودکان و ۸۰۰.۰۰۰ مرگ کودک زیر ۵ سال در جهان است.

دانشگاه علوم پزشکی مشهد در راستای عمل به وظایف ذاتی و ترویج تغذیه کودکان با شیر مادر، در روزهای اخیر، اولین بانک شیر مادر را با اعتباری معادل 150 میلیون تومان در بیمارستان ام‌البنین مشهد راه‌اندازی کرده است8.

برای آن دسته از شهروندانی که می‌پرسند بانک شیر برای کدام گروه از کودکان راه‌اندازی شده و چه ویژگی‌هایی دارد باید گفت: هنگامى که مادر به بيمارى‌هائى مبتلا مى‌باشد که توليد شير را مختل کند، يا وضعيت سلامت مادر به خطر بيافتد، يا ماده‌اى بتواند از شير به نوازد منتقل شود، شيردهى منع مى‌گردد. بعضى اختلالات ژنتيکى مثل گالاکتوزمى در متابوليسم طبيعى شير مادر يا شير خشک تداخل مى‌کنند. در حال حاضر بعضى اختلالات نوزادان مثل فنيل‌کتونوري، سيستيک فيبروز، ديسپلازى برونشى - ريوي، ديابت، مليتوس و فلج مغزى را با افزودن شير خشک مخصوص به شير مادر يا وسايل غذا خوردن تطبيق يافتته درمان مى‌کنند.

مدیر اداره‌ی مامایی دانشگاه علوم پزشکی مشهد با اشاره به اینکه  بانک شیر مادر، محلی است که به گردآوری و فرآوری صحیح شیر اهدائی مادران می پردازد بیان می‌دارد: هدف اصلی از ایجاد بانک های شیر مادر، حمایت همه جانبه از تغذیه نوزادان و شیرخواران با شیر مادر است.

در سایر کشورها نیز چنین مراکزی فعال هستند و به کودکانی که از تغذیه با شیر مادر بازمی‌مانند خدمات می‌دهند. وب‌سایت بانک شیر اروپایی موسوم به EMBA نیز که در 20 کشور اروپایی نمایندگانی دارد که هدایای مادران به بانک شیر را می‌پذیرد از همه‌ی علاقه‌مندان به حیات کودکان جهان دعوت کرده است که در این همکاری اجتماعی مشارکت کنند. این سایت، از مادران سراسر اروپا می‌خواهد که با عضویت در این سایت، به تغذیه‌ی فرزندانی که به هر دلیل از خوردن شیر مادر محروم می‌شوند کمک نمایند9.

همچنین در برخی ایالت‌های امریکا، در حدود 15 سال پیش بانک شیر توسط بخش غیر دولتی و خیریه ایجاد شده و شیر مورد نیاز نوزادان در سراسر امریکا ارسال می‌گردد10.

 به یاد داشته باشیم که خداوند کریم، بهشت را زیر پای مادران قرار داده و شاید از این جهت است که شیر مادر را غذایی از بهشت دانسته‌اند که باید به کودک خورانده شود تا سالم و تندرست بماند و از راه درست زندگی منحرف نگردد.

* فصلنامه تاریخ پزشکی، سال دوم، شماره چهارم، پاییز 1389‌، ابن سینا، مراقبت از نوزادان و تغذیه با شیر مادر، نوشته‌ی اچ‌دی مدانلو،  ترجمه‌ی الهام اختری.

1- مستدرک الوسایل، حاج میرزا حسین نوری طبرسی، جلد 15،  لَیسَ لِلصَّبّیِ لَبَنٌ خَیرٌ مِن لَبَنِ اُمِّهِ

2- وسایل الشیعه، محمد بن حسن حر عاملی، جلد 15 ، ما مِن لَبَنٍ رُضِعَ به الصبیِّ اَعظَمُ بَرَکَةً عَلَیهِ مِن لَبَنِ اُمِّهِ

3- مراسم بزرگداشت هفته جهانی تغذیه با شیر مادر، 10 مرداد 96 ، تهران، به نقل از سایت یونیسف در ایران.

4- نماینده یونیسف در ایران، در مراسم بزرگداشت هفته جهانی شیرمادر در باره تعدادی از موانع بالقوه‌ای که ممکن است بر تصمیم‌گیری مادر برای قطع زودهنگام شیردهی به نوزادان‌شان کمک کند صحبت کرد و گفت: "عدم وجود محیط‌های کاری دوستدار شیر مادر و فرصت‌های شغلی برای این مادران یکی از این موانع است". او سپس به مطالعه ای درباره تغذیه با شیر مادر اشاره کرد که نشان می دهد مداخلاتی همچون مرخصی زایمان و حمایتهای محیط شغلی می تواند میزان تغذیه با شیر مادر را 30% افزایش دهد.

5- گفتگو با وب‌دا، 10 مرداد 97

6- گفتگو با وب‌دا، مرداد 97

7- https://www.unicef.org/media/media_55389.html

8- وب‌دا، 8 مرداد 98

9- https://europeanmilkbanking.com/