وزارت بهداشت و درمان سال‌هاست که پیگیر ایجاد محدودیت‌هایی در مصرف دخانیات بخصوص در جمعیت جوان و نوجوان و بخصوص در بخش خانم‌ها است.
این تلاش‌ها موجب شده که مجلس در سال‌های گذشته، مصرف دخانیات در اماکن دربسته‌ی عمومی را ممنوع کرده و ممنوعیت قانونی در طول چند سال گذشته، خود به خود نوعی خود‌پرهیزی و فرهنگ‌سازی مثبت را نیز به دنبال داشته است. در نتیجه، امروز تقریبا در هیچ‌یک از اماکن عمومی، سیگار مصرف نمی‌شود.
اما تلاش‌های دیگر وزارت بهداشت در زمینه‌ی افزایش مالیات سیگار یا افزایش قیمت این محصول دخانی، با هدف کاهش مصرف، همواره با مقاومت‌هایی در مجلس روبرو بوده است. این مقاومت‌ها در حالی است که قیمت سیگار در بازار آزاد بدون نظارت و کنترل دولت، تا چند برابر هم برسد. این در حالی است که توجیه مجلس در مقابل افزایش قیمت این محصول دخانی، افزایش قاچاق بوده است. جالب اینکه در این سال‌ها با وجود عدم افزایش قیمت سیگار، قاچاق سیگار، همچنان رو به افزایش بوده و حتی با محدودیت‌های شدید و برخوردهای قانونی تعزیرات، شاهد کاهش تأثیرگذار این نوع قاچاق در کشور نبوده‌ایم. اگر چه در داخل، تحقیقات اعتیاد دانش‌آموزان و جوانان دانشگاهی، محرمانه تلقی می‌شود اما سایت سازمان بهداشت جهانی، گزارش کشورها را منتشر می‌سازد و اطلاعات لازم را به جویندگان می‌دهد. مدیرکل سلامت مدارس وزارت بهداشت مهر ماه پارسال در گفتگو با باشگاه خبرنگاران جوان گفته بود که 11 درصد دانش‌آموزان تجربه مصرف سیگار دارند اما ظاهرا آمار دقیق‌تری از سوی سازمان بهداشت جهانی ارائه شده است.
بنا بر گزارش سازمان بهداشت جهانی، 10 درصد از نوجوانان 13 تا 15 ساله ایرانی در سال 2016 یکی از محصولات دخانی را مصرف کرده‌اند. مشکل اینجاست که در کنار شمار 11 درصدی پسران، دختران نیز به آمار 7 درصدی رسیده و در نزدیکی ورود به تساوی با مردان جوان سیگاری هستند. 1
همین گزارش می‌گوید، 60 درصد از نوجوانان مصرف کننده سیگار، محصول مورد استعمال را از فروشگاه‌ها، مغازه‌های خواروبار فروشی، دکه‌های روزنامه‌فروشی یا دستفروش‌ها خریداری کرده‌اند.
در بخشی از این گزارش آمده است که 68 درصد از نوجوانان متقاضی سیگار، با وجود سن پایین، منعی برای خرید سیگار از فروشگاه‌ها و مراکز عمومی نداشته‌اند.
نیز در گزارش مذکور گفته شده که تقریبا 70 درصد از نوجوانان سیگاری، تبلیغات ضد دخانیات را حداقل در یک رسانه دیده‌اند و 76 درصد آنان به طور قطع آگاهی داشته‌اند که سیگار برای آنها زیان دارد.
در آن سوی جهان، اتحادیه اروپا یک برنامه پیشگیری از مصرف سیگار در نوجوانان را به مورد اجرا گذاشته است. جدیدترین نسخه‌ی تدوین شده‌ی این برنامه، مربوط به 2018 است. آنها در این برنامه که به صورت گسترده در سراسر اروپا به اجرا درمی‌آید صدها آموزگار، مدیر مدرسه و انجمن اولیا را درگیر کرده و اجزای وسیعی از قبیل کارگاه‌های آموزشی، برنامه‌های تفریحی، مصاحبه و آگاهی‌بخشی، بحث آزاد و امثال این را برای این برنامه تعریف کرده‌اند.
اروپایی‌ها همچنین یک برنامه‌ی وسیع‌تر اروپای بدون دخانیات را پیگیری می‌کنند که توسط سازمان بهداشت جهانی حمایت می‌شود.
این برنامه‌ها نشان می‌دهد که استعمال دخانیات در همه‌ی کشورها زیاد است و در برخی کشورهای اروپایی مانند بلغارستان به حدود 40 درصد جمعیت دانش‌آموزی نیز می‌رسد که یک عدد شگفت‌انگیز در اعتیاد جوانان به حساب می‌آید.
دبیر ستاد کنترل و مبارزه با دخانیات وزارت بهداشت گفته که هزینه بیماری‌ها و درمان افرادی که سیگار یا دخانیات دیگر مصرف می‌کنند سالانه به 100 هزار میلیارد تومان می‌رسد.
ولی‌زاده اسفند 97 در مصاحبه با ایسنا با بیان اینکه ایران در حوزه بین‌الملل تعهد داده که تا 5 سال دیگر، 30 درصد مصرف دخانیات را کاهش دهد، اظهار کرد: اما با این وضعیت مالیاتی (منظور افزایش قیمت در سیگار است) به این هدف نمی‌رسیم و حتی افزایش مصرف هم خواهیم داشت. باید توجه کرد که 14 درصد از جمعیت کشور یعنی حدود هشت میلیون نفر در کشور دخانیات مصرف می‌کنند که 100 هزار میلیارد تومان ضرر به کشور می‌زنند و مابقی جمعیت کشور هزینه مصرف‌کنندگان مواد دخانی را می‌دهند.
رئیس مرکز تحقیقات پیشگیری و کنترل دخانیات دانشگاه شهید بهشتی هم با اشاره به آمار مصرف دخانیات در کشور، در گفتگو با ایسنا عنوان کرده است : بر اساس مطالعات صورت گرفته حدود ۱۲ درصد کل جامعه مصرف سیگار دارند که اگر آمار مصرف قلیان را نیز اضافه کنیم، این عدد به حدود ۲۰ درصد افزایش پیدا می‌کند. متأسفانه آشفتگی آمار مبتلایان به اعتیاد دخانیات، یکی از موانع تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی صحیح برای مقابله با این پدیده‌ی شوم حوزه‌ی سلامت است. مسؤولان رده‌های مختلف اجرایی، اعداد و ارقام متفاوتی را ارائه می‌کنند و منبع مشخصی برای تأیید و تکذیب این اطلاعات نیز وجود ندارد اگر چه بعضا خود این منابع هم دچار تناقض هستند و گاها اطلاعاتی را اعلام می‌کنند که با واقعیت تطبیق ندارد.
عضو مرکز تحقيقات درمان سرطان توپر دانشگاه علوم پزشکي مشهد اردیبهشت 95 با وب‌دا گفتگو کرده و با اشاره به اينکه مصرف هر گونه دخانیات و به هر شکل از جمله قلیان، سیگار ، توتون، پیپ و دیگر مواد دخانی خطرناک و عوارض جدی بر سلامتی فرد می‌گذارد اظهار داشته است: استعمال دخانیات عامل موثر ابتلا به سرطان هايي از جمله مری، حنجره، کلیه، مثانه، حفره دهان، حلق، روده، معده، ريه و روده به شمار می‌رود.
دکتر سيد امير آل داوود با اشاره به اینکه باور عمومی بر این است که مصرف قلیان مضرات سیگار را ندارد، خاطر نشان کرد: خطرات و مضرات مصرف قلیان اگر بیشتر از سیگار نباشد کمتر نیست و در برخی از مواقع دیگر بیماری‌های ویروسی و عفونی را هم به دلیل استفاده مشترک برای مصرف کنندگان به همراه دارد.
براساس برآورد سازمان جهانی بهداشت در حال حاضر، 10% تمامی مرگها در جهان مرتبط با مصرف تنباکو است که این میزان بیشتر از مرگ و میر به دلیل ایدز میباشد.2
اگر تحقیقات و پژوهش‌های دیگری هم در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی انجام شود، قطعا نتایج آنها در تأیید یافته‌های پیشین و فعلی است و هیچ‌کس نتایجی متناقض با این یافته‌ها بدست نخواهد آورد.
اما کمتر نهادی در ایران هست که گذشته از این تحقیقات توصیفی، علت افزایش دخانیات بخصوص در جوانان و دختران را بررسی کرده و راهکارهای کاهش آن را مورد توجه قرار داده باشد.
همچنین دستگاه اجرایی متولی این امر که علی‌القاعده وزارت بهداشت و دانشگاه‌های علوم پزشکی هستند متأسفانه به دلیل همکاری نکردن برخی دستگاه‌ها، در محرومیت اطلاعاتی بسر می‌برند .
آیا با وجود افزایش مصرف دخانیات و محصولات زیان‌باری مانند قلیان و ناس در بین جوانان و پایین آمدن سن اعتیاد به سیگار در دانش‌آموزان که سال‌هاست اخطاریه‌ی آن صادر شده است، و با توجه به تعهداتی که ایران به مجامع جهانی در زمینه‌ی کاهش و کنترل دخانیات داده، هنوز هم مایل نیستیم فکری برای آن کنیم و راهکاری عملی ارائه دهیم؟
روشن است که اگر به سرعت به یک راهکار جامع الاطراف در زمینه‌ی پیشگیری، کنترل و کاهش دخانیات نرسیم، این مواد سمی که مصرف آنها در کشور در سال‌های اخیر رو به افزایش گذاشته و نسل جوان را درگیر کرده است، در کنار عواملی مانند مصرف نمک، چربی‌ها، بی‌تحرکی و سبک نشستنی زندگی، همچون یک ویروس همه‌گیر، کشور را با سونامی سرطان‌ها و بیماری‌های تمدن روبرو خواهد کرد که رهایی از آن صدها هزار میلیارد تومان هزینه دارد و ده‌ها سال زمان خواهد برد.
بهتر آن است که همین امروز، به فکر رهایی جوانان از دخانیات باشیم و با تقویت سمن‌ها و نهادهای اجتماعی که مایلند داوطلبانه در این مسیر فعالیت داشته باشند و نیز افزایش تحقیقات اجتماعی در زمینه‌ی عوامل تأثیرگذار بر افزایش اعتیاد دخانیات و کوشش برای کاهش این عوامل، به آینده‌ی ایمن بیندیشیم، ایمن از نابودی و مرگ ناخواسته و سرشار از زندگی و امید.
1- اطلاعات آماری و علمی این گزارش، از سایت سازمان بهداشت جهانی اقتباس و ترجمه شده است.
2- Mathers CD, Loncar D. Projections of global mortality and burden of disease from 2002 to 2030. PLOS Med 2006; 3(11): 442.