اخلاق پزشکی، به اندازه‌ی تاریخ بشر، قدمت دارد. از قدیم‌ترین ایام و از زمانی که بحث پزشک و درمان در ایران مطرح بوده، همواره اخلاق پزشکی، نه به عنوان یک رشته‌ی جانبی بلکه در کتاب‌های پزشکی و در محور درمان بیماران، مطرح می‌شده است.
ابن سینا که سرآمد پزشکان شرق و غرب محسوب می‌شود اولین شرط لازم برای طبابت را آگاهی و تسلط پزشک برعلم طب و بخش‌های مختلف آن، اعم از تشخیص، درمان، پیش‌آگهی، پیشگیری و توان‌بخشی بیان کرده است تا از این طریق، آسیب و ضرری به بیمار نرسد. از نکات اخلاقی دیگری که در تألیف کتاب قانون مشهود است، استفاده از منابع علمی و اطلاعات موثق مختلف با ذکر منابع است. از سوی دیگر، این طبیب با اعتقاد قلبی به موازین اخلاقی و شرعی اسلام، در قبال حکیم مطلق و بندگان وی از جمله بیماران، احساس تعهد و مسؤولیت می‌کرده است. علیرغم عدم اختصاص بخشی از کتاب قانون به اخلاق پزشکی، متن و محتوای آن، سرشار از توصیه‌های اخلاقی و مطالبی است که انسان را محور اصلی فعالیت‌های پزشکی قرار داده است1.
اخلاق در پژوهش، هدیه‌ی زکریای رازی
همچنین در آثار به جاي مانده از اطباي مسلمان، به ويژه محمدبن زكرياي رازي، نكات مهمي در ارتباط با اخلاق پزشكي آورده شده كه مي‌توان آنها را در سه بخش عمده مطرح كرد:
۱ - رعايت موازين اخلاقي در پرداختن به حرفه پزشكي: رازي با توجه به نظريات پزشكان برجسته و شايسته معاصر و پيشكسوت خود، تاكيد زيادي بر ويژگي هاي شخصيتي فراواني مي كند كه پزشك بايد از آنها برخوردار باشد تا بتواند شايسته طبابت باشد.
این پزشک، به عنوان مثال وارستگي و آراستگي در ظاهر و رفتار، رازداري، پرداختن به مطالعه، خودداري از اتلاف وقت در كارهاي بيهوده و ناشايست، عدم استفاده از طبابت به عنوان تجارت، داشتن اعتماد به نفس مناسب در هنگام كار و احترام گذاشتن به بيمار ر ا از ويژگيهاي پزشك خوب به شمار مي‌آورد.
۲ - رعايت موازين اخلاقي در امور پژوهشي : يكي از ويژگي‌هايي كه رازي را نسبت به اكثريت پزشكان گذشته - و حتي ابن سينا - ممتاز مي كند، رعايت اخلاق در پژوهش است. رازي، هر جمله و نقل قولي را با ذكر مأخذ مي‌آورد و حتي مطالبي را كه از مأخذي ناشناخته آورده، تأكيد مي كند كه از كتاب مربوط به نويسنده اي مجهول آورده ام. وي به پزشكاني خرده مي گيرد كه مطالب ديگران را به گونه اي نقل كرده اند كه گويي خودشان آن را انجام داده اند و ميگويد كه اين كار، شايسته پزشك نيست.
۳ - رعايت موازين اخلاقي در امور درماني: رازي براي هر اقدام درماني، خود را موظف به رعايت اخلاق، دقت، امانت و احساس تعهد نسبت به بيمار مي داند. به عنوان مثال ، تاكيد مي كند كه هيچگاه نبايد پيش از شناسايي عامل درد، داروهاي ضد درد را تجويز كرد ، بلكه بايد عامل را شناسايي كرده ، به اقدام براي زدودن آن پرداخت . همچنين آورده است كه بايد از به كار بردن داروهاي متعدد براي برطرف كردن علامت هاي مختلف خودداري كرد، زيرا ممكن است چند علامت، همگي مربوط به يك عامل باشند و با درمان عامل، همه آن علايم زدوده شوند2.
مسؤولان و مدیران بخش‌های بهداشتی درمانی نیز همواره، حقوق بیمار و رعایت این حقوق را اولین اولویت کار درمان ذکر کرده‌اند. به عنوان نمونه، در پژوهشی که توسط استادیار دانشگاه علوم پزشکی تهران انجام شده، شرکت کنندگان در تحقیق که مسؤولان و مدرسان مبحث اخلاق در دانشگاه بوده‌اند اولویت اول اخلاق را حقوق خدمات‌گیرندگان و اولویت دوم را رابطه پزشک و بیمار توصیف کرده‌اند3.
پیچیدگی‌های اخلاق پزشکی، بسیار است
اما بحث بر سر اخلاق پزشکی، آنقدرها هم روشن و یک‌دست نیست. جالب است که بدانیم، اختلاف بر سر جزئیات اخلاق پزشکی، بسیار بیشتر از آن‌چیزی است که تصور می‌رود.
یک تحقیق که در سال 92 در دانشگاه علوم پزشکی تهران انجام شده به تعریف توصیفی اخلاق پزشکی از جنبه‌های گوناگون پرداخته است. در این مقاله 15 تعریف اخلاق پزشکی مورد بررسی قرار گرفته و همه‌ی آنها بر اساس موازین علمی، دچار مشکل برآورد شده‌اند4.
مبحث اخلاق پزشکی، مبحثی پرپیچ و خم است و بحث در باره‌ی جوانب و جزئیات آن، از لحاظ نظری، از حوزه‌ی کار این گزارش خارج می‌باشد. اما تردیدی نیست که رعایت موازین اخلاقی در رابطه با بیمار و پژوهش، همواره مورد تأکید وزارت بهداشت و درمان و دانشگاه‌های علوم پزشکی بوده است.
چارچوب رایج در تحلیل اخلاق پزشکی روش بکارگیری «اصول۴ گانه» است که توسط تام بیوچامپ و جیمز چیلدرس در کتابشان به نام «قوانین اصول اخلاق زیستی پزشکی» فرض مسلم دانسته شده‌است. این روش، ۴ اصل اخلاقی اولیه و ساده را شناسایی می‌کند که در تعامل با یکدیگر سنجیده و داوری می‌شوند و توجه فرد را به سمت حدود و وسعت کاربردشان جلب می‌کنند. این چهار اصل عبارتند از:
1. احترام به استقلال فردی یعنی بیمار حق دارد روش درمان خود را انتخاب کند یا از آن امتناع نماید.
2. سودرسانی یعنی فرد شاغل در این حوزه باید به نفع بیمار و سود او عمل کند.
3. عدم ضرررسانی یعنی به فرد آسیبی وارد نشود.
4. عدالت یعنی مسائل مربوط به توزیع منابع بهداشتی درمانی و تصمیم‌گیری در مورد اینکه چه کسی چه درمانی را دریافت می‌کند، عدالت و انصاف و برابری رعایت گردد.
منشور اخلاق پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد
در منشور اخلاق پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد چنین آمده است: ما دانشگاهیان با هدف خدمت به بندگان خداوند با بهترین روش و بالاترین کیفیت، برای تأمین، حفظ و ارتقای سلامت جامعه و حداکثر رضایت‌مندی مراجعان تلاش می‌کنیم.
ما خدمت‌گیرندگان را قشر آگاه، آزاد، انتخاب‌گر، ولی‌نعمت و دارای کرامت انسانی می‌دانیم. به دنبال این هستیم که نیازها و انتظارات منطقی آنان را شناسایی کرده و به رفع و تأمین آن همت گماریم.
همچنین از مراجعان با گشاده‌رویی استقبال می‌کنیم. به تفاهم با آنان معتقد و به ایشان اعتماد داریم. رعایت ادب و نزاکت، عدالت و انصاف، امانت‌داری و حفظ اسرارشان را در ارائه‌ی خدمت از جمله وظایف مهم خود می‌دانیم.
مدیر گروه آموزشی پوست دانشگاه علوم پزشکی مشهد در خصوص اخلاق پزشکی می‌گوید: اخلاق پزشکی، یک مفهوم کلی در دنیا دارد و اگر چه ممکن است عناوین این مفهوم متفاوت باشد، لکن باطن مطلب این است که اخلاق که محور کار تمام شاغلین جامعه باید باشد در پزشکی از حساسیت ویژه‌ای برخوردار است.
دکتر مسعود ملکی می‌افزاید: از آنجا که پزشکان با جان بیماران سر و کار دارند، حساسیت کار آنها بیشتر از سایر اقشار جامعه است و لذا رعایت معیارهای اخلاقی در این شغل، از اهمیت بیشتری برخوردار می‌باشد.
وی به عنوان نمونه به رازداری پزشکان اشاره می‌کند و می‌گوید: پزشک باید حافظ اسرار مردم و بیمارانش باشد. بسیاری از مردم که به عنوان بیمار به ما مراجعه می‌کنند شاید خصوصی‌ترین اسرار زندگی‌شان را با ما در میان گذاشته و درد دل‌های خود را با پزشک‌شان مطرح می‌کنند. ما مجاز نیستیم این اسرار را به کسی منتقل کنیم و حتی اگر بیمار مخالفت داشته باشد، ما نمی‌توانیم تشخیص بیماری را به جز خود بیمار به کس دیگری انتقال دهیم.
دکتر ملکی تأکید می‌کند: در واقع بیمار به پزشک و جامعه‌ی پزشکی پناه می‌آورد و آنها را باعث آرامش و دلیل بدست آوردن سلامت جسمی و روانی خود می‌داند لذا باید این اعتماد مورد توجه جامعه‌ی پزشکی باشد.
عضو گروه آموزشی داخلی دانشگاه علوم پزشکی مشهد نیز در این مورد می‌گوید: پزشک باید بیمار را عضو خانواده‌ی خود بداند و بتواند خودش را به جای بیمار بگذارد و هر توقعی که ممکن است خودش از یک پزشک یا پرستارش داشته باشد را در مورد بیمارش نیز انجام دهد.
دکتر محمود فرهودی که اکنون هشتمین دهه‌ی زندگی افتخارآمیزش را سپری می‌کند می‌افزاید: پزشکی توفیقی است که خداوند برای خدمت به بیماران در اختیار انسان قرار می‌دهد و در واقع پزشکان را شایسته‌ی انجام این خدمت می‌داند. بنا بر این از این فرصت و از این توفیق باید به نحو احسن برای خدمت به مردم بهره ببریم.
خطای پزشکان، بسیار اندک است
بعضی صحبت‌ها در سطح جامعه در خصوص تخلفات و احیانا خطاهای پزشکی برخی اطبا مطرح می‌شود که دیدگاه‌های علمی و اخلاقی در این خصوص، اهمیت زیادی دارد.
دکتر ملکی می‌گوید: من پزشکان را تافته‌ی جدا بافته نمی‌دانم و در واقع معتقدم برای همه‌ی مشاغل باید احترام قائل باشیم. ولی برخی مشاغل در جامعه هستند که قوام و دوام جامعه بر آنها استوار است. معلمان، قضات، پلیس و پزشکان از این جمله مشاغل می‌باشند. به عقیده‌ی من باید خطاهای این گروه‌ها در سطح محدود مطرح شده و به خودشان تذکر داده شود و اگر لازم است جریمه و مجازاتی هم در نظر گرفته شود. اما اینکه این اشتباهات را به صحن عمومی و رسانه‌ها بکشانیم، این مسئله به اعتقاد من به اعتبار این گروه‌های مرجع اجتماعی، لطمه وارد می‌کند و دودش به چشم مردم می‌رود. جامعه نباید اعتمادش را به این گروه‌های مورد وثوق از دست بدهد.
عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد در ادامه می‌افزاید: البته من معتقدم تخلفات و اشتباهات جامعه‌ی پزشکی به نسبت خدمات بسیار زیادی که برای مردم انجام می‌دهند بسیار بسیار ناچیز است ولی همان بخش ناچیز هم نباید در سطح عمومی مطرح شود و رسانه‌ها باید دقت بیشتری در طرح این موارد داشته باشند.
دکتر فرهودی، نمونه‌ای از پزشک انسان‌دوست
دکتر فرهودی خودش نمونه‌ی کاملی از اخلاق پزشکی است. او که سال‌ها در سمت‌های مدیریتی بیمارستان و دانشگاه هم حضور داشته، اکنون که در سن 80 سالگی است هنوز هم صادقانه و بی‌شائبه به بیمارانش خدمت می‌کند.
این پزشک فداکار می‌گوید: من بیشتر شب‌ها بعد از اینکه به کارهای منزل و خانواده رسیدگی می‌کنم، حدود ساعت 11 شب پیاده از منزل خارج می‌شوم و به بالین بیمارانم در بیمارستان و اورژانس می‌روم و تا ساعاتی از نیمه‌شب گذشته، به درمان بیماران اشتغال دارم.
وی در طول روز هم ساعات زیادی را به کار آموزش و درمان در بیمارستان امام رضا اشتغال دارد و با این سن بالا، هنوز کاملا سر حال و سرزنده است و برای خدمت به مردم و بیماران، سر از پا نمی‌شناسد.
من، گزارشگر وب‌دا با این پزشک قرار مصاحبه گذاشته بودم، اما هنگامی که سر قرار به بخش داخلی بیمارستان مراجعه کردم، دکتر فرهودی با عذرخواهی از من گفت: یکی از معیارهای اخلاق پزشکی همین است که کار بیمار در اولویت قرار گیرد. حالا هم من با وجود اینکه با شما قرار داشته‌ام، ولی همین حالا باید به کار آندوسکوپی یک بیمار بدحال رسیدگی کنم که ممکن است یک ساعت طول بکشد. بنا بر این حدود یک ساعت دیگر، شما را می‌بینم.
این قرار و وعده‌ی دکتر، در نوبت دوم هم محقق نشد، چون او باید همچنان به کار بیمارانش رسیدگی می‌کرد و کار آندوسکوپی و معالجه‌ی بیمارانش در اولویت قرار داشت. به هر حال من حدود سه ساعت برای مصاحبه در حیاط بیمارستان قدم زدم تا وعده‌ی مصاحبه با ایشان، محقق شود.
اما حتی اگر گفتگو با این پزشک انسان‌دوست و بسیار بااخلاق، میسر هم نمی‌شد، من عملا مفهوم اخلاق پزشکی را دریافته بودم.
به هر حال گفتگو با این مرد دلسوز و مهربان میسر شد و او در آخرین ساعات اداری،با آرامش، در سالن کنفرانس قسمت آموزشی بیمارستان، به سؤالاتم در این زمینه پاسخ داد.
نباید نگاه مردم را به جامعه پزشکی منفی کنیم
دکتر فرهودی در مورد تخلفات احتمالی برخی پزشکان گفت: همه‌ی دوستان و همکاران و نیز دانشجویان من با صداقت و با همت و تلاش به بیماران خدمت می‌کنند زیرا من در آموزش‌هایم همیشه، اصول انسانی و وظیفه‌ی الهی را که پزشکان و جامعه‌ی پزشکی بر دوش دارند به آنها یادآوری می‌کنم.
دکتر ملکی در مورد درآمد بالای برخی پزشکان نسبت به سایر اقشار جامعه می‌گوید: تعداد بسیار محدودی هستند که درآمدی بالاتر از سطح معمولی دارند ولی بسیاری از پزشکان عمومی و حتی متخصصین غیر جراح، درآمدشان بسیار معمولی است و حتی برخی از آنها در سطح کارکنان و کارمندان عادی، درآمد دارند.
وی می‌افزاید: من معتقدم نباید نگاه‌مان را به جامعه‌ی پزشکی منفی کنیم. چون بر سلامت کلی جامعه، تأثیر منفی می‌گذارد.
دانشیار دانشگاه علوم پزشکی مشهد تأکید می‌کند: باید از فرصتی که خداوند در اختیارمان گذاشته تا به مردم و بیماران کمک کنیم، بهترین استفاده را به نفع انسان‌ها و برای رضای خداوند داشته باشیم. چون هر لحظه ما هم ممکن است دچار بیماری بشویم و هیچ کس تعهد نداده که تا چند روز یا چند ماه دیگر، ما نیز سلامت‌مان دچار مشکل نشود و یا اینکه به یک بیماری خطرناک و صعب‌العلاج دچار نشویم. پس باید از این فرصت سلامت و تندرستی و نعمت خدمت به بیماران به نحو احسن استفاده کنیم و به رضایت خدا، تندرستی بیماران و آرامش بخشیدن به مردم فکر کنیم.
پزشکان، بیماران را توجیه کنند
مدیر گروه پوست دانشگاه علوم پزشکی مشهد می گوید: همچنین از نسخه‌کردن داروهای گران برای بیمارانی که شرایط اقتصادی خوبی ندارد گله می‌کند و می‌افزاید: هر چند بعضی بیماران اصرار دارند که عمل‌های جراحی غیر ضروری برایشان انجام شود و یا داروهای گران‌قیمت برایشان نوشته شود اما من اعتقاد دارم که همکاران من باید دقت بیشتری داشته باشند و چنانچه بیمار به جراحی یا داروی گران یا خارجی نیاز ندارد او را توجیه کنند.
دکتر ملکی در عین حال می‌گوید: البته برخی بیماران واقعا توجیه‌پذیر نیستند و تبلیغات رسانه‌ای و شاید ماهواره‌ای آنها را محو خودش کرده است. یک پسر جوان عرب، بیمار من بود که اصرار داشت بوتاکس کند و خط ریشش را با لیزر درست کند. من خیلی با او صحبت کردم و اینکه این هزینه ضرورتی ندارد و هیچ تأثیری در زندگی او ایجاد نمی‌کند. اما او همچنان مصر بود که این عمل را انجام دهد و می‌گفت که هزینه‌هایش برای او اهمیتی ندارد.
وی تصریح می‌کند: جالب‌تر اینکه وقتی او را جراحی کردیم، او پدر پیرش را نیز آورد و اصرار داشت که او هم لیزر شود! می‌بینید که برخی افراد، حتی صحبت پزشک را هم قبول ندارند و بر مدار همان تبلیغاتی که شنیده و دیده‌اند زندگی می‌کنند.
دکتر ملکی همچنین پزشکان را به در نظر گرفتن شرایط کشور توجه می‌دهد و می‌گوید: در این شرایط اقتصادی دشواری که مردم دارند و نیز مشکلاتی که دولت در بحث تحریم‌ها و واردات دارو و تجهیزات دارد، باید ما پزشکان هم محدودیت‌های کشور و شرایط مردم را درک کنیم و حتی الامکان روش‌ها و کارهایی داشته باشیم که فشار بر کشور و مردم وارد نشود و ما هم در گذراندن این شرایط سخت با مردم و دولت همراه باشیم.
بیماران از برخورد و رفتار ما همه چیز را می‌فهمند
دکتر ملکی در مورد احترام گذاشتن به بیماران می‌گوید: بیماران از حرکات، برخورد و رفتار ما می‌فهمند که ما دلسوز آنها هستیم و در برابر آنها احساس مسؤولیت می‌کنیم یا نه. باید به بیماران‌مان به عنوان یک شخصیت اجتماعی مهم و معتبر نگاه کنیم حتی اگر از نظر ظاهری و وضع اقتصادی، شرایط خوبی نداشته باشد. چون هیچ تضمینی وجود ندارد که ما هم نیم ساعت یا نیم روز یا یک هفته‌ی دیگر، شرایطی مشابه او نداشته باشیم. آیا در آن صورت، توقع نداریم پزشکان یا جامعه‌ی بهداشتی درمانی، با ما مثل یک انسان با شخصیت و با فرهنگ، رفتار کنند؟
وی تصریح می‌کند: به عقیده‌ی من، بردن چند بیمار داخل مطب به هیچ عنوان درست نیست و حرمت و احترام بیماران را زیر سؤال می‌برد.
وی می‌گوید: من خودم وقتی بیمار همراه دارد گاهی که می‌خواهم یک سؤال از بیمار داشته باشم، ممکن است از همراه او بخواهم اتاق را ترک کند، چون ممکن است بیمار نخواهد این سؤال در نزد دیگران و حتی اعضای خانواده‌اش از او بشود.
مدیر گروه پوست دانشگاه علوم پزشکی مشهد در عین حال می‌گوید: البته بعضی وقت‌ها خود بیماران بی‌تابی می‌کنند و فرصت نمی‌دهند که ما بیماران دیگر را به درستی معاینه و رسیدگی کنیم و مرتبا مانع ایجاد می‌کنند. مثلا ما که مشغول سؤال و جواب با بیمار و گرفتن شرح حال هستیم و یک مقدار طول می‌کشد یک باره یک بیمار عصبانی در را باز می‌کند و انتظار دارد که زودتر داخل شود و کارش انجام بگیرد. این رفتار نیز شایسته‌ی مردم نیست و بدانند که اگر پزشکی به کار بیماری رسیدگی می‌کند به خاطر خودش نیست بلکه به خاطر وجدان کاری و احساس وظیفه‌ای است که نسبت به بیماران دارد.
شرح حال و معاینه، قبل از پاراکلینیک
وی همچنین ضمن تأکید بر تحمل پزشک و گوش دادن به حرف بیمار می‌گوید: گاهی از اوقات، از میان صحبت‌های بیمار که ممکن است ظاهرا بی‌ربط و بیهوده به نظر برسد، یک راهنما برای تشخیص درست بیماری بیرون می‌آید و از طرفی، شرح حال بیمار، یکی از راه‌های درست تشخیص است. بنا بر این پزشک قبل از اینکه به وسایل دیگر تشخیصی مثل آزمایش و عکس و سایر روش‌های پاراکلینیکی فکر کند باید شرح حال دقیقی از بیمار بگیرد و او را به طور کامل معاینه نماید هر چند این کار زمان‌بر باشد.
استاد دانشگاه علوم پزشکی مشهد نیز معتقد است: پزشک باید جایگاه اعتقادی و علمی خودش را به خوبی بشناسد و بر اساس وظیفه و رسالت الهی که خداوند برایش مقرر کرده عمل نماید. خداوند در قرآن می‌گوید که نجات یک انسان مثل نجات جامعه است همان طور که کشتن یک نفر مثل از بین بردن تمام جامعه می‌باشد.
دکتر فرهودی می‌گوید: به گفته‌ی قرآن، افتخارات علمی، شخصیت انسان را در برمی‌گیرد و انسان عاشق محیط علمی می‌شود.
وی می‌افزاید: پزشک، حامل یک رسالت و امانت علمی است و انسان‌ها عبد خداوند هستند. بنا بر این حفظ حقوق و کرامت بندگان خدا بر کسی که مأموریت و امانت الهی را دارد واجب است.
پزشک باید با محبت و برادری با مردم رفتار کند
وی اضافه می‌کند: پزشک باید رسالت و وظیفه‌ی خودش را انجام دهد و یک شخصیت علمی باشد. او باید با محبت و برادری با افراد انسانی برخورد کند زیرا حامل رسالت الهی است و رفتار او الگویی از تصویر امانت‌دار خدا را برای افراد جامعه ترسیم می‌کند. بدین ترتیب او می‌تواند برای دانشجویان رشته‌های پزشکی که او آموزگار آنهاست و نیز برای بیمارانی که او درمانگر آنهاست الگوی رفتاری قرار گیرد.
دکتر فرهودی معتقد است اگر در افراد بینش فکری بر مبنای اعتقادات اسلامی شکل بگیرد، ناخودآگاه یک انگیزه‌ی باطنی در انسان نهادینه می‌شود که او را از خطا و انحراف دور نگه می‌دارد.
1- اخلاق و تاریخ پزشکی، دوره 5، شماره پنج، مهر 91، مروری برمبانی اخلاق پزشکی در کتاب قانون بوعلی سینا
2- بازخوانی اصول اخلاق پزشکی در اندیشه محمد بن زکریای رازی، اکبر آقایانی چاوشی، پژوهشنامه اخلاق، سال دهم، شماره 35
3- مجله اخلاق و تاریخ پزشکی، دوره پنجم، شماره 5 ، مهر 90 ، مقاله اولویت‌های اخلاق پزشکی، نتایج یک مطالعه کشوری.
4- مجله اخلاق و تاریخ پزشکی، دوره ششم، شماره 5 ، آذر 92، چیستی اخلاق پزشکی، بایدها و نبایدها.