گزارش وبدا از مرکز نگهداری نمونه‌های زیستی دانشگاه علوم پزشکی مشهد

بیوبانک اگر چه برای اهالی علوم پایه و بالین، اصطلاحی آشنا و معمول است اما در نزد فرهیختگان سایر رشته‌ها و نیز مقاطع پایین‌تر علمی، چندان شناخته شده نیست.

سابقه‌ی بیوبانک در ایران چندان دور و دراز نیست و شاید قدمت آن را بتوان به زحمت به کمتر از نیم قرن رساند؛ زمانی که بنیانگذاران دانشکده‌ی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد ، نمونه‌هایی از بافت‌های بیماران را به صورت محدود و همراه با مشکلات زیاد در مخازن محافظت شده نگهداری می‌کردند که البته با آنچه در عرف پزشکی و علوم بیولوژی، بیوبانک به آن اطلاق می‌شود متفاوت بود.

در کشورهای غربی،  بیش از صد سال است که نگهداری نمونه‌های حیاتی و بیولوژیک بیماران و افراد اهدا کننده،  انجام می پذیرد  و در حال حاضر بیشتر کشورهای اروپایی و نیز برخی ممالک توسعه‌ی یافته‌ی شرق، بیوبانک‌هایی در خور توجه دارند.

اطلاعات موجود در اینترنت در خصوص بیوبانک‌ها نشان می‌دهد غربی‌ها به سرعت در حال عبور از مرز میلیون‌ها نمونه‌ی زیستی هستند1 و ما باید با سرعت بسیار بیشتری کار کنیم تا این عقب‌ماندگی را جبران نماییم. دانشمندان و محققان ما باید تلاش بیشتری داشته باشند و نمونه‌های زیستی خود را در این واحد بزرگ مستقر نمایند تا بتوانیم به سرعت به یک مرکز نمونه‌های زیستی بزرگ دست یابیم.

بیوبانک‌ها از زمانی که نخستین بار در جهان مطرح شدند، همیشه با نگرانی هایی از قبیل اما و اگرهای اخلاقی و ارزش‌های انسانی روبرو بوده‌اند. در کشور ما معیارهای اخلاقی و میزان‌های شرعی در جمع آوری نمونه ها به دقت مورد توجه قرار می گیرد. اینکه نمونه‌ها از چه کسانی گرفته شود، رضایت‌ کامل نمونه‌دهنده‌ها موجود و مکتوب شود و به ثبت برسد، اینکه سرنوشت نمونه‌ها به کجا بینجامد و اینکه چه خروجی‌هایی برای این نمونه‌ها متصور است تنها بخشی از موضوع معیارهای اخلاقی و انسانی این مبحث می‌تواند باشد.

آغاز داستان بیوبانک

بیوبانک جامع دانشگاه در سال 96 در پژوهشکده‌ی بوعلی در جنب آزمایشگاه جامع تحقیقاتی ، بیش از دو سال است که فعالیت خود را شروع کرده و آن طور که مسؤول این مرکز می‌گوید در این  مدت فعالیت‌های علمی بسیار قابل توجهی چه در بخش جمع‌آوری نمونه‌ها، چه در قسمت تحقیقات پایه و بالین و چه در جنبه‌ی تجهیزات و امکانات فنی و علمی، به ثمر رسیده است.

دکتر لیلا اعتماد، که مسؤولیت مدیریت بیوبانک را بر عهده دارد در خصوص سابقه‌ی مخازن نگهداری نمونه‌ها که پیش از این به صورت متفرق وجود داشته می‌گوید: قبلا هم ذخیرها بوده ولی هر بخش جداگانه نمونه‌‌ها را برای مدت محدود ذخیره‌سازی می‌کردند. اما بیوبانک فعلی با همت معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه ، آقای دکتر تفقدی، مدیر توسعه و ارزیابی تحقیقات دانشگاه ، آقای دکتر سعید اسلامی و مدیر پژوهشکده بوعلی، خانم دکتر دارابیان شکل گرفت. در حال حاضر تمامی نمونه‌های جمع‌آوری شده می تواند  به این مرکز آورده ‌شود و به صورت متمرکر ذخیره گردد.  تجمیع نمونه‌های زیستی، توجه محققین را به خود جلب کرده و پیش بینی می شود در آینده ای نزدیک، با توجه به امکانات بیوبانک در نگهداری و حفظ کیفیت نمونه ها، اولویت اول محققین برای ذخیره سازی نمونه ها باشد.

وی می‌افزاید: زیست بانک، معنایش جمع‌آوری، ذخیره‌سازی، حفظ کیفیت و امنیت نمونه‌ها و داده‌ها و اطلاعات مربوط به آنهاست که شامل دو بخش می‌باشد: بخشی که نمونه‌های زیستی را نگهداری، محافظت و مدیریت می‌کند و بخشی دیگر که شامل گردآوری، ساماندهی، طبقه بندی کردن و قابل دسترسی کردن اطلاعات نمونه‌ها برای محققین است.

چه نمونه‌هایی در بیوبانک نگهداری می‌شود

نمونه‌های زیستی می‌تواند شامل سلول، بافت، ارگان، مشتقات خونی و یا هر قسمت از کالبد انسان باشد که در مراکز مختلف علمی، درمانی، پژوهشی یا آموزشی به دلایل و به اشکال مختلف، با اخذ مجوز، در اختیار محققین یا تیم‌های عمل‌کننده‌ی پزشکی قرار می‌گیرد.

سیر معمول کار جمع‌آوری نمونه‌های زیستی به این شکل است که در طرح‌های سلامت‌آزمایی، ارزیابی‌های منطقه‌ای بهداشت و درمان، غربالگری‌ها و سایر برنامه‌های توسعه‌ای بهداشتی و درمانی، با توافق و نظر مساعد مراجعین یا بیماران، نمونه‌های زیستی آنها دریافت و به زیست‌بانک دانشگاه منتقل می‌شود.

زیست‌بانک‌ها مجموعه‌ای از امکانات فنی، علمی و آزمایشگاهی هستند که می‌توانند نمونه‌ها را پس از طی مراحل ارزیابی و کدبندی در محیط‌های تمیز و بسیار سرد تا مدتی نگهداری و از آنها برای تحقیقات علمی استفاده کنند.

دکتر اعتماد در باره‌ی فلسفه‌ی تشکیل بیوبانک‌ها می‌گوید: نتایج تحقیقات علمی که در درمان و بهبود بیماری‌ها و ارتقای سلامت و کیفیت زندگی فردی و اجتماعی، به کار گرفته می‌شود در شرایط عادی، بسیار دیررس و دیریاب هستند. به این معنا که اگر محققی بخواهد تحقیقات بالینی در یک مورد خاص داشته باشد باید مدت‌ها در انتظار نمونه‌هایی بماند که ممکن است آزمون بر روی آنها، او را در رسیدن به هدف تحقیقاتی‌اش یاری کنند. بنا بر این تحقیقات به درازا می‌کشد و ممکن است حتی سال‌ها به طول بینجامد. اما اگر نمونه‌های لازم برای انجام تحقیق در دسترس محقق قرار بگیرد علاوه بر اینکه در وقت و هزینه‌ی تحقیق، صرفه‌جویی بسیار خوبی صورت می‌گیرد، نتایج می‌تواند کیفیت بالاتری داشته باشد. ضمن اینکه محقق، دغدغه‌ی بدست آوردن، محافظت و مطالعه بر روی نمونه‌های متفرق را نخواهد داشت. مجموعه‌ی برآوردن این نیازهای پژوهشگران، همان چیزی است که در بیوبانک تأمین می‌شود.

اقدامی آینده‌نگر و افتخارآمیز برای دانشگاه

به گفته‌ی مدیریت بیوبانک دانشگاه علوم پزشکی مشهد، ساختار فیزیکی بیوبانک‌ها چندان پیچیده نیست اما تجهیزات فنی،‌ تأسیسات مورد نیاز، مدیریت علمی و گردش کار این مراکز، سرمایه و دانش فنی بالایی را طلب می‌کند و به همین جهت، تأسیس بیوبانک دانشگاه علوم پزشکی مشهد، یک اقدام متهورانه، آینده‌نگر، انساندوستانه و افتخارآمیز برای دانشگاه و برای استان به حساب می‌آید. در حال حاضر چنین تشکیلاتی به صورت محدود در ایران وجود دارد و بیوبانک دانشگاه علوم پزشکی مشهد در این راه پیشرو است.

بخشی از نمونه‌های زیستی که اصطلاحا نمونه‌های خشک نام می‌گیرند نمونه‌هایی هستند که در بلوک‌های پارفینی فیکس می‌شوند و نسبت به نمونه‌های تر، به مراقبت و محافظت کمتری نیاز دارند ولی از نظر نوع نگهداری، میزان نمونه‌ها، پیش‌بینی حجم نمونه‌های آتی و طبقه‌بندی اطلاعات و داده‌ها، وضعیتی متفاوت از سایر نمونه‌ها دارند.

این بخش قبلا در برخی مراکز درمانی دانشگاه با با استفاده از سیستم های قدیم ذخیره سازی، نمونه ها را نگهداری کرده است . در بیوبانک دانشگاه این قسمت با ابتکارات دکتر اعتماد و همکاری متخصصین و تولیدکنندگان صعنتی داخل استان، به شکل یک سیستم جدید و به صورت  آرشیو ریلی ساخته شده است که می تواند با استفاده از حداقل فضا، بیشترین نمونه را با بهترین کیفیت، ذخیره سازی نماید.

ساختار زیست بانک با استفاده از تجهیزات برق اضطراری، استبیلایزرهای قوی، سیستم های ثبت دما و تهویه ای مناسب و قدرتمند، توانایی حفظ کیفیت نمونه ها را در بالاترین شرایط استاندارد فراهم نموده است.

اکثریت نمونه های درخواست شده برای ذخیره سازی در بیوبانک در فریزرهای منهای 80 و تانک های ازت که توانایی ایجاد سرمایش تا منفی 180 درجه سانتی گراد را دارند، ذخیره می گردد. طبقه بندی داخلی فریزرهای منهای 80، از دیگر افتخارات هموطنان متخصص صنعتی می باشد.

دسترسی سریع و استاندارد شده به نمونه‌های زیستی

از آنجایی که تعداد بسیار زیادی نمونه‌های زیستی در اختیار بیوبانک می باشد، دسترسی سریع به نمونه‌های زیست‌بانک، از مسایل ضروری بوده و طبقه‌بندی آنها نیاز به یک برنامه‌ی نرم‌افزاری قوی دارد. این نرم‌افزار توسط متخصصین علوم انفورماتیک دانشگاه نوشته شده و در اختیار بیوبانک قرار گرفته است. با استفاده از این نرم‌افزار، محل نمونه ها و اطلاعات مربوط به آنها در سیستم نرم افزاری ثبت شده و لذا در مواقع نیاز، این نمونه‌‌ها به آسانی قابل دستبابی خواهد بود.

دکتر اعتماد می‌گوید: موقعیت جغرافیایی شهر مشهد و همچنین ساختار بنای زیست بانک به گونه ای است که آنرا در برابر حوادث طبیعی مانند زلزله، در مقایسه با دیگر شهرها مانند تهران که در منظقه زلزله خیز قرار دارد، ایمن تر می‌نماید.

دکتر اعتماد می‌گوید: هزاران موضوع تحقیقاتی در سراسر جهان بر روی این نمونه‌های زیستی در حال انجام است و فراوانی پژوهش‌هایی که بر روی این نمونه‌های زیستی انجام می‌گیرد روز به روز در حال افزایش است.

وی در خصوص کیفیت نمونه‌ها می‌گوید: مهم‌ترین الگوی تحقیقاتی برای نمونه‌های مورد پژوهش، کیفیت آنهاست که بیوبانک شرایط بالا بردن این کیفیت را دارد و نمونه‌های حاضر با بهترین کیفیت به محققین ارائه می‌شود.

بخش دیگری از بیوبانک به نام کلد روم یا سردخانه، برای نگهداری نمونه هایی مانند ادرار،  بر حسب شرایط درخواست محقیقن،  می تواند نمونه ها را در دمای صفر تا منفی بیست درجه سانتی گراد، در قسمت اتاق داخلی ذخیره نماید. هم چنین اتاق خارجی این قسمت با ایجاد دمای بالاتر جهت ذخیره سازی نمونه های مو و ناخن در نظر گرفته شده است. 

فرایند مستندسازی و قدرتمندسازی بانک‌های اطلاعاتی مرتبط با بیوبانک، توسط دکتر اعتماد و همکارانش در دست اجراست و در پایان آبان ماه امسال به صورت کارگاه در کنگره سم شناسی کشوری،‌ فعالیت‌های این مرکز علمی برای محققین و شرکت کنندگان، ارائه خواهد شد.

درب بیوبانک به روی محققین خارج از دانشگاه باز است.

دکتر اعتماد در خصوص دسترسی سایر محققین خارج از دانشگاه به منابع تحقیقاتی بیوبانک می‌گوید: هر گروه، فرد یا مؤسسه‌ای که نیاز به نمونه‌ها داشته باشد باید طی تفاهم‌نامه و پروپوزالی موارد حقوقی و مالکیت معنوی نمونه‌ها را روشن سازد و طبق توافقی که با دانشگاه خواهد داشت به نمونه‌ها دسترسی خواهد داشت.

او می‌گوید ما در واقع به هیچ کس به صورت موردی و بدون طی کردن مقدمات قانونی، پاسخگو نیستیم و تنها از طریق معاونت پژوهش دانشگاه و پس از طی مراحل قانونی و اخذ دستور مکتوب مدیریت ارشد بیوبانک در معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه، پاسخگوی افراد حقیقی و حقوقی خواهیم بود. زیرا این نمونه‌ها جزو ذخایر مادی و معنوی دانشگاه هستند و باید حداکثر مراقبت و محافظت از همه‌ی جهات از آنها به عمل آید.

آنچه در این مجموعه‌ی نه چندان بزرگ ساختمانی در یکی از واحدهای زیر مجموعه‌ی دانشگاه فراهم آمده، به گفته‌ی دکتر اعتماد، تا زمانی نه چندان دور، نیازی ضروری و  لاینفک برای محققین خواهد بود. این مجموعه، بخش مهمی از ثروت ملی در بخش علم و فن‌آوری کشور است که توسط دانشگاه علوم پزشکی مشهد اجرایی شده و مدیریت می‌گردد.

1- Haga, S. ; Beskow, L (۲۰۰۸)، Ethical, Legal, and Social Implications of Biobanks for Genetics Research، Genetic Dissection of Complex Traits. Advances in Genetics،