با همه‌ي تحقيقاتي كه در حوزه اعتياد در دنيا انجام شده، هنوز دقيقا نمي‌دانيم كه اعتياد به مواد مخدر كه دخانيات هم جزئي از آن است، چه ريشه‌هايي دارد و چه عوامل و دلايلي مي‌تواند آن را كاهش دهد يا بكلي از ميان بردارد.
ابهام در مورد علل و عوامل اعتياد به مواد مخدر، آنقدر سنگين و عميق است كه متخصصين حوزه‌هاي مرتبط نيز تقريبا تمام حواس و نيروهاي مؤثر بر جسم و روان انسان را در اين امر دخيل مي‌دانند.
بر اساس جديدترين يافته‌هاي روان‌شناسي، روان‌پزشكي و علوم اجتماعي، اعتياد به مواد مخدر، يك پروسه‌ي پيچيده، مولتي فاكتوريال و بسيار مبهم است كه ما تنها به بخش‌هايي از دلايل و عوامل آن آگاهي داريم و تنها در محدوده‌ي همين آگاهي‌ها مي‌توانيم به كاهش و كنترل اين پديده، اقدام كنيم.
تقريبا در هيچ جاي دنيا، موضوع اعتياد به مواد مخدر، تحت كنترل قرار نگرفته و هيچ كشوري نتوانسته، مصرف اين مواد را كاهشي كند. برعكس، اعتياد به اين مواد و بخصوص مواد دخاني، در سراسر جهان در حال افزايش است و هر روز و هر ساعت، افراد بيشتري را گرفتار مي‌كند و طبعا مرگ و مير بيشتري هم از اين رهگذار، نصيب نسل بشر مي‌شود.
ايران نيز از اين قاعده مستثني نيست و با وجود سال‌ها كوشش دستگاه‌هاي مختلف دولتي و متخصصين رشته‌هاي مختلف علوم، هنوز توفيقي در زمينه‌ي راه‌هاي كنترل و كاهش مصرف مخدرات و از جمله دخانيات، حاصل نشده است.
دخانيات نيز از اين موضوع مستثني نيست و اگر چه كل مبحث دخانيات، محصولات متنوع و گوناگون گياه توتون است كه در اشكال و با وسايل مختلف، مصرف مي‌شود اما در اين زمينه هم در هيچ جاي دنيا هنوز راهكار جامعي كه بتواند مصرف اين مواد را محدود كند و يا سير كاهشي براي آن معين سازد انديشيده نشده است.
كوشش‌هاي دولت و نظام براي كنترل دخانيات
اما آنچه در اين كوشش‌ها، چراغ راهي را روشن كرده و كورسويي در اين كوره‌راه دراز و پر ابهام گشوده است، مسيرهايي است كه تصور مي‌كنيم ممكن است در كاهش و كنترل مصرف اين مواد خانمان برانداز مؤثر باشد و بر اساس همين يافته‌ها، راهكارهايي تدوين مي‌كنيم.
به هر حال، در كشور ما بخصوص پس از انقلاب اسلامي، كوشش‌هاي بسيار زيادي براي حل اين مشكل انجام گرفته و تصميمات و عمليات اجرايي متنوعي توسط نهادهاي مسؤول صورت گرفته است.
مجلس شوراي اسلامي در سال 85 قانوني را در اين زمينه تصويب و به دولت ابلاغ كرده كه بر اساس آن، بسياري از اقدامات و فعاليت‌هايي كه هم اكنون در سطح جامعه به صورت آشكار و به وفور انجام مي‌شود واجد صفت مجرمانه است و مجازات‌هايي هم در پي دارد.
مقامات دانشگاه‌هاي علوم پزشكي ايران و مشهد مي‌گويند اجراي اين قانون نياز به همكاري و مساعدت بسياري از دستگاه‌ها دارد.
به عنوان مثال، طبق اين قانون و آيين‌نامه‌اي كه توسط وزارت بهداشت تدوين شده، فقط مراكزي كه مجوز فروش سيگار دارند بايد اين محصول را به مشتريان بفروشند ولي در عمل، در مشهد تقريبا همه‌ي واحدهاي صنفي كه با خواربار، لبنيات، خوراكي‌ها و بقيه‌ي خوردني‌ها مرتبط‌اند سيگار هم دارند و مي‌فروشند و حتي برخي ساندويچي‌ها و رستوران‌ها هم در كنار غذا، سيگار و قليان به مشتريان خاص‌شان مي‌دهند.
ايران در بيشتر زمينه‌ها موفق بوده است
طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت، ج.ا.ایران در اجرای پنج راهبرد از شش راهبرد کلیدی کاهش تقاضای دخانیات برگرفته شده از مفاد کنوانسیون مرتبط شامل: پایش وضعیت شیوع مصرف دخانیات، حفاظت از افراد در برابر تماس با دود محیطی دخانیات، کمک به افراد برای ترک دخانیات، هشدار در مورد خطرات مصرف دخانیات و اجرای ممنوعیت جامع تبلیغ اقدامات بسیار خوبی انجام داده است که در بین کشورهای منطقه در بالاترین سطح اقدامات قرار دارد ولی در اجرای موثر ترین راهکار تحت عنوان " افزایش مالیات دخانیات" جزو ضعیف ترین کشورهای جهان قرار دارد.
گزارش سازمان بهداشت جهاني مي‌گويد: هر سال شش تريليون نخ سيگار در جهان توليد مي‌شود و يك ميليارد مصرف كننده، اين سيگارها را دود مي‌كنند. اين سازمان، موضوع ميكروپلاستيك‌ها در فيلتر سيگار را مورد توجه قرار داده و گفته كه در نتيجه دود كردن اين سيگارها هر سال 766 ميليون كيلو زباله سمي وارد چرخه محيط زيست مي‌شود.
وضعيت دخانيات در آن سوي دنيا بدتر است
براي اينكه وضعيت در آن سوي دنيا نيز در زمينه مصرف دخانيات روشن شود، به گوشه‌اي از گزارش مركز كنترل و پيشگيري بيماري‌هاي امريكا نگاه مي‌كنيم: استعمال سیگار همچنان عامل اصلی بیماری های قابل پیشگیری، ناتوانی و مرگ در ایالات متحده است. صنعت تنباکو سالانه میلیاردها دلار برای بازاریابی سیگار هزینه می کند. استعمال دخانیات سالانه صدها میلیارد دلار برای ایالات متحده هزینه دارد. ایالت ها مقدار زیادی از پولی را که از مالیات دخانیات و پرونده های قضایی به دست می آورند برای جلوگیری از سیگار کشیدن و کمک به ترک سیگار خرج نمی کنند. مركز كنترل و پيشگيري از بيماري‌هاي آمريكا توصیه می کند که ایالت ها 12 درصد از این بودجه را صرف کنترل دخانیات کنند.
بر اساس آمار منتشر شده از سوي اين مركز، در سال 2020، 12.5٪ از بزرگسالان ایالات متحده (حدود 30.8 میلیون نفر) در حال حاضر سیگار می کشیدند: 14.1٪ از مردان، 11٪ از زنان. هر روز حدود 1600 جوان اولین سیگار خود را امتحان می‌کنند. بسیاری از بزرگسالان سیگاری می خواهند سیگار را ترک کنند.*
اين گزارش مي‌گويد در حالي كه 68 درصد سيگاري‌هاي بزرگسال مايل به ترك سيگار هستند اما فقط 38 درصدشان اقدام به ترك مي‌كنند و تنها كمي بيش از 7 درصدشان موفق به ترك مي‌شوند.
سيگار، منشأ خيلي از گرفتاري‌ها است
كمتر بيماري و مصيبت جسمي و رواني در فرهنگ پزشكي دنيا هست كه محققين راجع به تأثير منفي سيگار در آن صحبت نكرده باشند. بنا بر اين اگر بگوييم كه سرطان ريه، ذات الريه و بيماري‌هاي گوارشي، نامزدهاي اصلي ريسك سيگار كشيدن هستند، به يك گوشه‌ي بسيار كوچك از ضرر و زيان اين محصول دخاني اشاره كرده‌ايم.
همچنين اگر فقط سيگار را منشأ گرفتاري‌هاي ناشي از مصرف دخانيات يا مواد مخدر قلمداد كنيم گمراه شده‌ايم، چون قليان، ناس، جويده تنباكو، حشيش مخلوط با توتون و ساير دودكردني‌ها نيز سهم بسزايي در اين زمينه دارند.
گفته شده كه يك دود قليان مثل دود كردن چندين نخ سيگار است و مي‌تواند مستقيما سموم را وارد دستگاه تنفسي و گوارشي و سپس خون نمايد.
اما ظاهرا آنچه سيگاري ها، قلياني‌ها و ساير معتادان به دخانيات را به سمت و سوي مصرف اين مواد مي‌كشاند كسب لذت و خوشگذراني است كه در ذات و فطرت آدمي نهفته و اگر قرار باشد مصرف اين مواد خطرناك براي سلامتي، كاهش يابد يا متوقف شود بايد كاري كنيم كه مردم از كشيدن و دود كردن اين محصولات لذت نبرند و يا لذت‌هاي سالم ديگري برايشان فراهم كنيم كه جاي اين محصولات خطرناك را بگيرد.
اگر چه به خاطر تغيير عقايد در دنياي مدرنيزه‌ي غرب و نحوه زندگي در جهان صنعتي، عده‌اي در دنيا هستند كه كسب لذت را به عمر طولاني ترجيح مي‌دهند و معتقدند يك زندگي كوتاه لذت‌مدار، بهتر از زندگي بدون لذت طولاني است.
ماليات، اهرمي قوي براي كنترل مصرف
مقامات وزارت بهداشت و دانشگاه‌هاي علوم پزشكي مي‌گويند يكي از اهرم‌هاي اصلي كاهش مصرف دخانيات، ماليات بستن بر توتون، تنباكو، سيگار و ساير محصولات دخاني است.
در راستاي تحقق اين هدف، وزارت بهداشت، از سال‌ها پيش با مجلس جلسات مفصلي گذاشته و در نهايت، از طريق مباحث طولاني و پيچيده، موفق شده ماليات مختصري بر سيگار و تنباكو اعمال نمايد. اما آن طور كه رسانه‌ها نوشته‌اند در بودجه‌ي 1401 همين ماليات اندك هم كاهش يافته و نتيجه‌ي سال‌ها كوشش مقامات بهداشتي و علمي در دانشگاه‌هاي علوم پزشكي، به نتيجه نرسيده است.
مخالفين اعمال ماليات بر محصولات دخاني و از جمله سيگار، مي‌گويند اين كار، قاچاق را افزايش مي‌دهد و باعث خروج منابع مالي از كشور مي‌گردد.
فعلا بحث در اين زمينه همچنان ادامه دارد و ظاهرا به نتيجه‌ي روشني و قاطعي نرسيده است. اما به هر حال، مسؤولان دانشگاه علوم پزشكي مشهد، معاونت بهداشتي، اداره سلامت كار و محيط اين دانشگاه و مسؤولان گروه‌هاي آموزشي مرتبط، دست از كوشش براي اجرايي كردن قانون و تلاش براي محدود كردن مصرف دخانيات، برنمي‌دارند.
رئیس اداره سلامت کار و محیط دانشگاه علوم پزشکی مشهد در اين زمينه مي‌گويد: کارشناسان حوزه بهداشت محیط، طرح تشدید کنترل مواد دخانی را در مناطق تحت پوشش اجرایی می کنند.
دکتر علی اصغر حسنی مي‌افزايد: طرح موضوع در جلسه کمیته سلامت و امنیت غذایی شهرستان مشهد و سایر شهرستان ها، تشکیل کمیته برون بخشی کاهش دسترسی به مواد دخانی، طرح پیاده روی کارکنان به مناسبت هفته بدون دخانیات، اجرای طرح تشدید کنترل مواد دخانی در سطح دانشگاه، تشکیل جلسه درون بخشی جهت هماهنگی اجرای برنامه ها در هفته بدون دخانیات، مکاتبه با استانداری و شرکای سلامت جهت اطلاع رسانی هفته بدون دخانیات، مکاتبه با صدا وسیما و روابط عمومی دانشگاه در خصوص هفته بدون دخانیات، افزایش فعالیت های آموزشی در شهر و روستای بدون دخانیات، معدوم سازی قلیان های جمع آوری شده و برگزاری مسابقات نقاشی در مدارس از جمله اقدامات حوزه سلامت کار و محیط برای هفته بدون دخانیات است.
برنامه‌هاي دانشگاه علوم پزشكي مشهد در زمينه كنترل دخانيات
با توجه به گزارش سازمان جهاني بهداشت چنانچه الگوي استعمال دخانيات عوض نشود.تلفات ناشي از استعمال دخانيات در قرن بيستم يكم ده برابر قرن بيستم خواهد بود. در راستای اهداف جهانی تعیین شده در بیانیه سازمان ملل متحد برای کاهش 25 درصدی مرگ و میر ناشی از بیماری های غیرواگیر، جمهوری اسلامی ایران نسبت به کاهش 30 درصدی شیوع مصرف دخانیات تا سال 2025 ( 1404 هـ ش)، متعهد شده است.
در راستاي همين هدف، يك بسته خدمتي جهت اجراي برنامه كنترل دخانيات براي سطوح مختلف تهيه شده است.
مسئول برنامه کنترل دخانیات دانشگاه علوم پزشکی مشهد نيز مي‌گويد: به دنبال آموزش و فرهنگ‌سازی صحیح در خصوص نه گفتن قاطع و بی‌واهمه به دخانیات در راستای حفظ سلامت جامعه هستیم و مناسب‌ترین سن را هم در این خصوص سنین کودکی و نوجوانی می‌دانیم.
مهندس رضا فرحزاد با بیان اینکه عدم مصرف انواع دخانیات نقش بسیارمهمی در سلامت جامعه دارد اضافه مي‌كند: جمع‌آوری قلیان یکی از اقدامات شاخص حوزه کنترل دخانیات دانشگاه علوم پزشکی مشهد است، ضمن اینکه تیم‌های بازرسی هم با همکاری نیروی انتظامی و دستگاه قضایی نسبت به پلمب 185 مرکز عرضه قلیان و برخورد قاطع با خاطیان اقدام كرده‌اند.
مسئول برنامه کنترل دخانیات دانشگاه علوم پزشکی مشهد ادامه مي‌دهد: بالغ بر 44 هزار بازدید در حوزه تحت پوشش دانشگاه علوم پزشکی مشهد داشته‌ایم که به مبارزه با مواد دخانی پرداخته شده و آمارهاي ثبت شده در این خصوص، حاكي از کاهش عرضه و مصرف قلیان بوده است.
مسئول برنامه کنترل دخانیات دانشگاه علوم پزشکی مشهد با ذکر این نکته که واحد آموزش سلامت در مناسبت‌های مختلف در طول سال نسبت به فرهنگ سازی و آگاه سازی جامعه اقدامات مؤثری انجام مي‌دهد تأكيد مي‌كند: عمده آسیب‌ها در کافه‌های نزدیک مدارس پسرانه و دخترانه دیده مي‌شود و بعضاٌ دانش‌آموزان در این مکان‌ها دیده مي‌شوند.
مهندس فرحزاد مي‌گويد: اولویت اول بحث آموزش بوده و هست. ایران در کنوانسیون جهانی بهداشت تعهد داده که تا سال 2030 کاهش 20 درصدی مصرف مواد دخانی را داشته باشد، گرچه کشور ما هم‌اکنون در زمینه قلیان جزو کشورهای کم مصرف است، اما در زمینه مصرف سیگار جزو کشورهای پرمصرف هستیم و باید به سمت اصلاح رفتارهای نادرست گام برداریم.
مسئول برنامه کنترل دخانیات دانشگاه علوم پزشکی مشهد تصریح مي‌كند: اگر مالیات بر دخانیات افزایش یابد یکی از ابزارهای قوی جهت نه گفتن به این ماده مضر را در اختيار داريم،
مهندس فرحزاد در خصوص موادي از قانون جامع كنترل و مبارزه با دخانيات كه مرتبط با فروش سيگار به جوانان است و اجرايي نشده مي‌گويد: وقتی اعلام می‌شود که فروش سیگار و تنباکو به افراد زیر 18 سال ممنوع بوده نباید این کار توسط فروشنده انجام شود، چیزی که متأسفانه کمتر مورد توجه قرار گرفته و معتقدیم که باید با افراد کم توجه و بی توجه در این خصوص توسط مراجع ذی‌ربط برخورد گردد.
مهندس فرحزاد با تأکید بر اینکه در کنار اصلاح رفتارهای غلط در خصوص مصرف دخانیات و مواد مخدر باید باورهای غلط در این خصوص هم اصلاح گردد.
300 مركز پلمپ شده و اين كار ادامه دارد
مدير سلامت محیط و کار معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی مشهد نيز در اين زمينه مي‌گويد: ساماندهی مراکز عرضه دخانیات یکی از اقدامات کنترلی در این زمینه است تا هر سوپرمارکتی اقدام به فروش سیگار نکند و در شهر مراکز محدودی برای عرضه وجود داشته باشد.
دكتر علي اصغر حسني با اشاره به اینکه جمع‌آوری قلیان و کافه قلیان‌ها از سطح شهر و جلوگیری از استعمال دخانیات در محیط‌های عمومی به‌ویژه پارک‌ها از دیگر اقدامات این طرح است، تأكيد مي‌كند: اقدامات مبارزه باعرضه بی‌رویه دخانیات و آگاه‌سازی مردم در خصوص مضرات مصرف دخانیات ادامه‌دار خواهد بود.
يك عضو هیأت علمی گروه داخلی دانشگاه علوم پزشکی مشهد در زمينه مضرات سيگار و قليان مي‌گويد: سیگار، قلیان و مواد مخدر عوارض کوتاه مدت و دراز مدت در ریه فرد مصرف کننده ایجاد می‌نماید.
دکتر مهناز مزدوریان خاطر نشان مي‌كند: برخی از عوارض حاد مرتبط با مصرف سیگار است و فرد احساس سرفه و خلت می‌کند و در موارد شدید‌تر موجب ایجاد برونشیت مزمن می‌شود که موجبات ایجاد تنگی نفس، خس خس سینه و اختلال در فعالیت عمومی فرد مصرف کننده می شود.
پلمپ و بستن مراكز مصرف دخانيات در مشهد و مناطق تحت پوشش دانشگاه علوم پزشكي، اقدامي است كه از سال‌هاي گذشته آغاز شده و همچنان با قوت ادامه دارد. در سال گذشته نزديك به 300 مركز پلمپ شد و اين بازرسي‌ها همچنان ادامه دارد.
دانشگاه علوم پزشكي مشهد، پيشرو در كنترل دخانيات
معاون فنی معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی مشهد در اين زمينه معتقد است: ورزش عامل مهمی در کاهش تمایل به مصرف دخانیات و مدیریت کردن سایر نشانه¬های عود مصرف پس از ترک دخانیات می¬باشد.
دکتر مجید جعفری نژاد با تاکید بر اینکه ورزش مداوم و منظم می تواند سلامتی افراد را افزایش دهد مي‌گويد: ورزش همچنین احتمال شروع مصرف دخانیات را کاهش داده و روشی موثر برای یاری افرادی است که می خواهند دخانیات را ترک کنند و نقش زیادی در سلامت بدن و کاهش گرایش به محصولات دخانی دارد.
به گفته مسؤول دبيرخانه كنترل و مبارزه با دخانيات وزارت بهداشت، دانشگاه علوم پزشكي مشهد هميشه در اين زمينه پيشرو بوده است.
بهزاد ولي‌زاده، اين مطلب را در مراسم كه سال گذشته در برج سپيد در مراسم افتتاح دفتر يونسكو برگزارشد اعلام كرده است.
ولی زاده در اين مراسم افزوده است: از سالی که شهر بدون دخانیات مطرح شد در دانشگاه علوم پزشکی مشهد این طرح به صورت کامل اجرایی شد و این نشان داد که تلاش های زیادی در این دانشگاه در این راستا صورت گرفته است.
مسئول دبیرخانه کنترل مبارزه با دخانیات وزارت بهداشت گفت: قطعا تصویب و اجرای شهر بدون دخانیات و مشهد بدون دخانیات به کمک این برنامه کنترل دخانیات خواهد آمد و کمک های بین الملل خواهیم گرفت.
ولی زاده بیان کرد: ما دست به دست هم می توانیم برنامه کاهش مصرف دخانیات در دانشگاه علوم پزشکی مشهد را به عنوان الگویی برای سایر دانشگاه ها ی کشور تبیین کنیم.
آنچه مشخص است اين است كه عليرغم كوشش‌هاي بسيار دامنه‌دار دانشگاه علوم پزشكي مشهد و با وجود اينكه مسؤولان وزارت بهداشت اقراردارند كه دانشگاه علوم پزشكي مشهد، بهترين عملكرد را در اين زمينه داشته، متأسفانه شيوع اعتياد به دخانيات، همچنان ادامه دارد و به نظر مي‌رسد تا مديريت اجرايي برنامه‌ي جامع كنترل و مبارزه با دخانيات استان به دانشگاه علوم پزشكي مشهد سپرده نشود، اين كار به نتيجه مطلوب نمي‌رسد.