در میان انبوه روزها و مناسبت‌هایی که در تقویم ملی وجود دارد، چند مناسبت و عنوان هست که از قداست و جایگاه خاصی برخوردار است و یکی از آنها که در تمام سطوح انسانی و قدسی، مورد توجه و احترام واقع شده، روز گرامیداشت مقام پزشک است که در ایران، به یاد سالروز تولد شیخ الرئیس، ابوعلی سینا، نام‌گذاری گردیده و در کشورهای دیگر، به تناسب فرهنگ و تاریخ آن کشور، وجه دیگری دارد.
از گذشته‌های دور تا به امروز، پزشکی حرفه‌ای مقدس بوده و در تمام ادیان و مذاهب تاریخی و از جمله اسلام، نیز بر این تقدس صحه گذارده شده است. در حدیثی از پیامبر اکرم نقل شده که: هر جامعه به سه گروه محتاج است: فقیه دانشمند پرهیزگار، پادشاه نیکوکار و پزشک متخصص مورد اعتماد.
امام علی علیه السلام نیز می فرماید: «هر کس پزشکی پیشه کند، باید خداترس باشد و به دیگران پند بدهد»
در گذشته به جهت محدودیت حوزه‌ی علوم و دانش‌ها، مرسوم بوده که افرادی که دارای یک تخصص می‌شده‌اند لاجرم، عموم دانش‌ها و بخصوص سرآمدان علوم را فرامی‌گرفته‌اند و بدین قرار، بزرگانی همچون ابوعلی‌سینا، موفق‌ابن علی هروی (الابنیه فی حقایق ااادویه)، ذکریای رازی، فارابی، خواجه‌نصیر طوسی و دیگران، همه ذوالفنون بوده و از فلسفه و نجوم گرفته تا ریاضی و پزشکی را تعلیم می‌گرفته‌اند. شاید یکی از دلایلی که اخلاق در پزشکی، از سابق‌الایام تا امروز در زمره‌ی مهمات علم پزشکی آمده، همین جامع‌آلاطراف بودن پزشکان و لزوم فراگرفتن دانش‌های عقلی و نقلی در کنار علوم تجربی و زیستی بوده است.
در مقاله‌ای که در مجله ایرانی اخلاق و تاریخ پزشکی در سال 91 به چاپ رسیده، از مبانی اخلاق پزشکی در کتاب قانون بوعلی سینا یاد شده است. نویسندگان مقاله نوشته‌اند: در اين کتاب ابن سينا اولين شرط لازم براي طبابت را آگاهي و تسلط پزشک بر علم طب و بخش هاي مختلف آن، اعم از تشخيص، درمان، پيش آگهي، پيشگيري و توان بخشي بيان کرده است تا از اين طريق، آسيب و ضرري به بيمار نرسد. از نکات اخلاقي ديگر که در تاليف کتاب قانون مشهود است، استفاده از منابع علمي و اطلاعات موثق مختلف با ذکر منابع است. از سوي ديگر، اين طبيب با اعتقاد قلبي به موازين اخلاقي و شرعي اسلام، در قبال حکيم مطلق و بندگان وي از جمله بيماران، احساس تعهد و مسووليت مي کرده است.
در واقع چنین بوده که نام پزشک همواره با اخلاق و شرافت انسانی همراه بوده و تمام فلاسفه و متفکران تاریخ بشری، بر این مهم تأکید داشته‌اند که پزشک باید مدار اخلاق جامعه باشد. یکی از قدیمی‌ترین اسنادی که در این زمینه وجود دارد، سوگندنامه بقراط، پزشک یونانی است که سراسر آن آمیخته به واژه‌های انسانی و تعهدآمیز است. در بخشی از این سوگندنامه آمده است: «من سوگند یاد می‌كنم كه شخصی را كه به من حرفه پزشكی خواهد آموخت مانند والدین خود فرض كنم و در صورت كه محتاج باشد درآمد خود را با وی تقسیم كنم و احتیاجات وی را مرتفع سازم. .. پرهیز غذایی را بر حسب توانایی و قضاوت خود به نفع بیماران تجویز خواهنم كرد نه برای ضرر و زیان آنها و به خواهش اشخاص به هیچ كس داروی كشنده نخواهم داد و مبتكر تلقین چنین فكری نخواهم بود. همچنین وسیله سقط جنین در اختیار هیچ یك از زنان نخواهم گذاشت. با پرهیزگاری و تقدس زندگی وحرفه خودر ا نجات خواهم داد. ... در هر خانه ای كه باید داخل شوم برای مفید بودن به حال بیماران وارد خواهم شد و از هر كار زشت ارادی و آلوده كننده به خصوص اعمال ناهنجارو با زنان و مردان خواه آزاد و خواه برده باشندو اجتناب خواهم كرد. آنچه در حین انجام دارد حرفه خود و حتی خارج ازو آن درباره زندگی مردم خواهم دید یا خواهم شنید كه نباید فاش شود به هیچ كس نخواهم گفت زیرا این قبیل مطالب را باید به گنجینه اسرار سپرد».
اما اکنون که اهمیت اخلاق پزشکی را در گذشته و در میان بزرگان تاریخ پزشکی دریافتیم نگاهی علمی به وضعیت پزشکان و پرستاران امروزی نیز می‌اندازیم.
چه در دوره‌‌های مدیریت پیشین و چه در دوره‌ی دولت انقلابی آیت‌ا.. دکتر رئیسی، مدیران ارشد دانشگاه علوم پزشکی مشهد، همواره بر حفظ شئون اخلاقی، رعایت موازین اخلاق پزشکی، رعایت منشور حقوق بیماران و توجه ویژه به قوانین اخلاقی و عرفی، تأکید داشته و در کمتر سخنرانی و گفتگویی از این مدیران، این نکته مغفول مانده است. اما علیرغم این تأکیدات، به دلیل جنگ نرم دشمنان و ایجاد یأس و نومیدی فرهنگی اجتماعی، بویژه در بین جوانان، متأسفانه اخلاق پزشکی، چنانکه باید مورد توجه قرار نمی‌گیرد.
در مقاله‌آی که سال 94 در دانشگاه علوم پزشکی مشهد توسط جمعی از پژوهشگران تحریر شده، میزان آگاهی کارورزان رشته‌های پزشکی در خصوص اخلاق پزشکی، کمتر از متوسط برآورده شده است. در این تحقیق که 60 نفر از کارورزان مورد بررسی قرار گرفته‌اند تنها 10 نفر به نمره آگاهی خوب دست یافته‌اند. در این تحقیق، تفاوت معناداری بین خانم‌ها و آقایان ثبت نشده است. پژوهشگران در پایان تحقیق خود توصیه کرده‌اند آموزش اخلاق پزشکی در دانشگاه، مورد توجه و توسعه قرار گیرد.
این موضوع در مورد پزشکان شاغل پس از فراغت از تحصیل مورد آزمون قرار گرفته و چنانکه محققان می‌گویند این نتیجه در مورد دندانپزشکان نیز مشابه کارورزان پزشکی بوده است. این تحقیق 70 دندانپزشکی عمومی در یکی از شهرستان‌های استان لرستان را مورد بررسی قرار داده و زمان انجام آن اواخر سال 99 بوده است. این تحقیق نیز تفاوت معناداری بین پزشکان زن و مرد درنیافته است. این پژوهش، نتایج خود را دارای تعمیم می‌داند و در حالی که عنوان می‌کند سطح آگاهی عموم دندانپزشکان این تحقیق، کمتر از متوسط می‌باشد به دانشگاه‌های علوم پزشکی توصیه می‌کند در مورد جنبه‌‌هایی از حقوق بیمار که کمتر توسط پزشکان رعایت می‌شود توجه بیشتری نشان دهند.
یک تحقیق کیفی تازه‌ی دیگر که در فاصله سال‌های 98 تا 1400 انجام شده، در خصوص اعتماد بیماران به پزشکان زمینه‌کاوی کرده است. در این پژوهش از تمام منابع در دسترس اعم از داخلی و بین‌المللی استفاده شده و 110 مقاله از بین مقالات مطرح در این زمینه مورد بررسی واقع شده است.
یافته‌های این پژوهش، اعتماد بیمار به پزشک را یک رابطه‌ی پیچیده و متأثر از عوامل متعدد فرهنگی، اجتماعی، اخلاقی، قانونی و ... ارزیابی می‌کند.
در نهایت، پژوهش نتیجه می‌گیرد که بهبود این رابطه مستلزم فراهم نمودن شرایط و زمینه‌های متنوعی است که مدیریت درمان، یادگیری درمان، مدیریت محیط درمان از جمله همزبانی با بیماران و فاصله گرفتن از جایگاه اقتدارگرایانه برای کلیه کادرهای پزشکی و درمان، از جمله‌ی این شرایط می‌باشند.
خوشبختانه دانشگاه علوم پزشکی مشهد در زمینه اخلاق پزشکی، گام‌های بسیار بلندی برداشته و در بخش‌های مختلف آموزش، درمان، نظارت اخلاقی بر پژوهش‌ها، فرایند انجام تحقیقات مرتبط با زیست پزشکی و حیوانات و سایر بخشها، تشکیلات بسیار منسجمی تدارک دیده و تصمیمات و مصوبات کمیته‌ها و کارگروه‌های این بخشها، بسیار بسیار سخت‌گیرانه و با تدقیق همراه است.
همچنین در بخش نظارت درمان، کارشناسان و ناظران معاونت درمان، حتی یک لحظه از تلاش در زمینه‌ی کار نظارتی خویش باز نمی‌ایستند و شب و روز از مراکز درمانی، مطب‌های پزشکان، درمانگاه‌ها، مراکز خدمات پرستاری، مراکز آموزشی و سایر حوزه‌های مرتبط با درمان حتی در سایر دستگاه‌ها بازدید و بر کارشان نظارت می‌کنند.
اما باید در نظر داشت که کار پزشکی، کاری بسیار حساس، پیچیده، سطح بالا و پراسترس است. در نتیجه، پزشکان، بر خلاف تصور عمومی، بعضا به خاطر شرایط بسیار فشرده‌ی کاری و وفور خدمات به بیماران، دچار تنش‌های روانی و جسمی شدید می‌شوند.
باید آگاه باشیم که تنها در دانشگاه علوم پزشکی مشهد بیش از 900 عضو هیأت علمی در چندین دانشکده و مرکز درمانی و بیش از یک هزار مرکز خدماتی در حوزه‌ی درمان‌های سرپایی و بستری، به صورت شبانه‌روزی در حال خدمت‌رسانی هستند.
در پایان این یادداشت، باید از همه پزشکان و پرستارانی که در دو سال و نیم گذشته با مصایب و سختی‌های بیماری همه‌گیر کرونا دست و پنجه نرم کرده و در این مسیر انسان‌دوستانه و در این کار عاشقانه، از جان خود نیز گذشتند یاد کنیم و ضمن درود فرستادن به شهدای سلامت، برای آنها که خدمت عاشقانه را بر زندگی دنیا ترجیح دادند آمرزش و مغفرت و برای خانواده‌های عزیز و مکرم‌شان، بردباری آرزو نماییم.
