دکتر سپیده الیاسی، متخصص داروسازی بالینی و مدیر گروه داروسازی بالینی دانشگاه علوم پزشکی مشهد است. این داروساز تا کنون 66 مقاله علمی را به صورت نویسنده اول یا همکار به رشته تحریر درآورده یا در تهیه‌ی محتوا و انجام تحقیق به نحو مؤثر همکاری داشته است.
وی جوان‌ترین مدیر گروه آموزشی دانشگاه علوم پزشکی مشهد است و از سال 92 وارد جرگه‌ی خدمت در کسوت عضو هیأت علمی دانشگاه شده است. دکتر الیاسی، در جشنواره‌ی بین المللی ایده‌ها و تحقیقات علمی پزشکی در سنگاپور که شاخه‌ای از سمینارهای علمی انجمن داروسازان اروپا است در سال 2019 شرکت کرده و به عنوان محقق برتر رشته‌ی داروسازی بالینی، جایزه‌ی شایستگی دریافت کرده است.
برای آشنایی با فعالیت‌های گروه داروسازی بالینی، مسائل و مشکلات پیش روی این گروه، ابتکارات و ایده‌هایی که آنها برای افزایش کیفیت خدمت به مردم و جامعه‌ی پزشکی مطرح و اجرایی کرده‌اند و نیز خدماتی که به جامعه‌ی پزشکی و مردم ارائه می‌دهند، با این استادیار دانشگاه علوم پزشکی مشهد، گفتگویی نسبتا مفصل ترتیب دادیم که در ادامه می‌خوانید.
هنوز در حال طی مسیر تکاملی هستیم
- خانم دکتر الیاسی، با سپاس از وقتی ک در اختیار ما قرار دادید، بفرمایید داروسازی بالینی چه وجه مشخصه‌ای نسبت به سایر رشته‌های داروسازی و احیانا داروشناسی دارد و عمدتا چه فعالیتی را در مراکز درمانی انجام می‌دهد؟
- در واقع، وجه تمایزی که گروه داروسازی بالینی دارد این است که بین رشته‌های پزشکی و داروسازی، یک پل مشترک ایجاد می‌کند. به عبارت دیگر، فیلد اصلی فعالیت گروه ما در بالین بیمار و در بخش‌های مختلف بیمارستان‌ها و مراکز درمانی می‌باشد. در واقع می‌توان گفت، عمده‌ی فعالیت ما در بالین بیمار و در همکاری با پزشکان معالج صورت می‌گیرد و البته بخش آموزشی و تدریس در دانشکده و همچنین، کار ازمایشگاهی نیز جزو فعالیت‌های گروه محسوب می‌شود که هر کدام ویژگی‌ها و گستردگی‌های خود را دارد و شاید توضیح و تشریح کامل این زمینه‌ها برای مصاحبه‌های مطبوعاتی، چندان جذبه‌ای نداشته باشد چون سرشار از مطالب علمی و آکادمیک است و یک سری ویژگی‌های ساختاری و تشکیلاتی را تشریح می‌کند که مخاطب عام ندارد.
- بخشی از فعالیت اعضای گروه، پژوهش و تحقیق است. در این زمینه چه سوابقی می‌توان ذکر کرد؟
+ البته تمام اعضای هیأت علمی دانشگاه، سوابق تحقیقاتی دارند و این جزو طبیعت کارشان است. من و همکارانم نیز چه در سطح استادان و چه رزیدنت‌ها و دانشجویان، مباشرتا یا به صورت همکاری، در تحقیقات و پژوهش‌ها نقش‌آفرینی‌های زیادی داریم اما به آن صورت که افراد سرشناس و ممتاز مانند سایر رشته‌های داروسازی در دانشگاه، در این رشته مطرح شده باشند هنوز نداریم و این به خاطر آن است که هنوز مدت زیادی از سر و سامان یافتن گروه نمی‌گذرد و هنوز در حال طی مسیر تکاملی خود هستیم.
تحقیقات در گروه ما با محدودیت‌هایی مواجه است
- احتمالا به خاطر طبیعت رشته و همچنین محیط پژوهشی، محدودیت‌هایی در کار تحقیقات دارید که یک مقدار فضای مانور علمی را برای شما و همکاران‌تان دشوار می‌سازد؟
+ بله، دقیقا. به جهت اینکه عمده‌ی زمینه‌ی کاری ما در بخش‌های بستری یا سرپایی و با بیماران است، لذا پژوهش به جهت ماده‌ی پژوهشی یعنی اشخاص انسانی، در این بخش، محدودیت‌هایی دارد در حالی که در سایر بخش‌ها می‌توان با مواد دیگری از جمله حیوانات آزمایشگاهی کار کرد و محدودیت‌های اخلاقی هم در بین نیست. به همین جهت، زمینه‌ی کار پژوهشی بخصوص در کارآزمایی‌های بالینی، یک مقدار محدودتر و با محظوریت‌های اخلاقی مواجه است که طبعا کارنامه‌ی عددی و آماری ما را کاهش می‌دهد. البته ما به نتایج کار و به نجات نهایی بیماران می‌اندیشیم و امیدواریم که خدمات ما مورد رضایت خداوند و همچنین مسؤولان دانشگاه قرار گیرد و اگر در بخش پژوهش، اثر درخشان یا قابل طرحی در سطح بالا دیده نمی‌شود حتما نوع کار ما و محدودیت‌هایش مورد توجه قرار می‌گیرد.
- از نظر تعداد اعضای هیأت علمی نیز گویا هنوز به سطح مورد ضرورت نرسیده‌اید؟
+ نکته دیگر این است که تعداد اعضای هیأت علمی ما به خاطر نوپا بودن گروه و همچنین تعداد متخصصین این رشته، کم است و لذا ما هنوز قادر به پوشش تمام بخش‌های مراکز درمانی نیستیم و در بعضی بخش‌ها حضور نداریم یا به صورت آنکال و مشاوره‌ی ضروری، به شکل نیمه‌حضوری، همکاری داریم. به این جهت، کارهای تحقیقاتی ما هم هنوز نتوانسته رشته‌های زیادی را پوشش دهد و مثلا خود من بیشتر در بخش عفونی و سرطان‌ها کار می‌کنم.
رفته رفته، کار اعضای گروه ما تخصصی‌تر می‌شود
- اینکه متخصصین داروسازی بالینی در بخش‌های مختلف حضور داشته باشند، یک جور تبحر تخصصی هم هست و نتایج خوبی برای این بخش‌ها دارد. این ارزیابی درست است؟
+ بله، البته. اوایل تشکیل گروه که هنوز تعداد اعضای هیأت علمی و رزیدنت‌ها بسیار کم بود یک استاد یا یک داروساز بالینی مجبور بود بیشتر بخش‌های درمانی و بستری را به تنهایی پوشش بدهد که بسیار کار دشواری بود و طبعا مشکلاتی پیش می‌آمد. اما خوشبختانه در سال‌های اخیر، گشایش‌های خوبی حاصل شده و توانسته‌ایم بخش‌های زیادی مثل قلب، سرطان، مسمومین و اورژانس‌ها را پوشش بدهیم و بعضی بخش‌ها هم خودشان به صورت مشاوره‌ای از حضور همکاران ما استفاده می‌کنند. این حضور گسترده‌تر اعضای هیأت علمی گروه در بخش‌های بیمارستانی، علاوه بر اینکه محاسن و برکاتی برای بیماران داشته، تخصص اعضای گروه را هم بیشتر کرده و اعضا در همان بخش خودشان، مطالعات و بررسی‌های عمیق‌تر و کامل‌تری را داشته‌اند که از این جهت نیز باعث تعمیق دانش و طبعا بهتر شدن خدمات شده است.
- در نهایت به نظر می‌رسد باید به تعداد رشته‌های درمانی، شما عضو هیأت علمی داشته باشید تا بتوانید به تمام نیازهای مراکز درمانی پاسخ بدهید؟
+ بله درست است. امیدواریم این هدف در سال‌های آینده که استادان بیشتری به جمع ما خواهند پیوست، برآورده شود و بتوانیم به تعداد بخش‌های بستری، سرپایی، کلینیک‌های ارزیابی دارویی، مراقبت دارویی و سایر قسمت‌ها، اعضای هیأت علمی داشته باشیم که یک پوشش کامل در همه‌ی قسمت‌ها محقق شود و مطمئنا نتایج بسیار خوبی برای بخش درمان و همچنین قسمت پژوهش‌های علمی، ببار خواهد آورد.
رزیدنت‌ها، خلاء حضور هیأت علمی را جبران می‌کنند
- شکل مطلوب فعالیت گروه داروسازی بالینی چیست؟ یعنی کی می‌توان گفت به لحاظ عملیاتی، این گروه، به تکامل کافی رسیده است؟
+ فرمت ایده‌آل ورود ما به فعالیت‌های درمانی این است که در تمام روزهای هفته و در همه‌ی ساعاتی که نیاز هست در بالین حضور داشته باشیم. به عبارت دیگر، وقتی پزشک به تشخیص می‌رسد و می‌خواهد یک درمان بگذارد ما هم در کنار پزشک باشیم و مشاوره‌ی لازم با داروساز بالینی در دسترس پزشک باشد. همچنین ممکن است گفتگوی علمی و فنی بین پزشک یا تیم درمان و داروساز بالینی مورد نیاز باشد که در بالین یا در دفتر گروه صورت می‌گیرد و نتیجه‌ی آن اتخاذ تصمیم درست و تجویز بهترین دارو با مطلوب‌ترین اثر در زمان مورد نیاز خواهد بود. در حال حاضر این کار، اجرایی نیست. چون اعضای هیأت علمی همان طور که گفتم هرروز نمی‌توانند بخش‌ها را پوشش دهند. ولی رزیدنت‌ها این خلاء را تا حدودی پر می‌کنند. آنها تقریبا هر روز در دسترس هستند. ما چهار سال است که در حال تربیت رزیدنت ها هستیم و در حال حاضر، رزیدنت‌های خوبی در این قسمت داریم که هر سال تعدادی زیاد می‌شوند. ما در واقع می‌توان گفت که حضور غیر مستقیم داریم. رزیدنت‌ها موارد را بررسی می‌کنند و هر جا لازم باشد با ما گفتگو و نظرخواهی می‌کنند که طبق پروتکل‌ها عمل شود.
- از نظر فنی به نظر می‌رسد خلاءهایی هم در سایر بخش‌ها در این زمینه وجود دارد. مثلا موضوع ارزیابی داروهای تجویز شده در کجا انجام می‌شود؟
+ یک واحد در بیمارستان امام رضا داریم که مصرف منطقی داروها را نظارت می‌کنیم. مثلا آنتی‌بیوتیک‌ها یا داروهای گران قیمت را بررسی می‌کنیم که به شکل و مقدار منطقی تجویز و مصرف شود. رزیدنت‌ها قبل از تحویل دارو به بیمار این موضوع را بررسی می‌کنند.
درمان باید بدون شتاب‌زدگی پیش برود
- همکاران پزشک، مشکلی با این کار ندارند؟
+ خوشبختانه نه. غالب پزشکان هم استقبال و هم همکاری می‌کنند. خب، البته تک و توک پزشکانی داریم که یک مقدار ممکن است ناراحت شوند ولی در واقع، فرایند صحیح درمان همین است و پروتکل‌های تعریف شده‌ی دانشگاه هم همین را می‌خواهد و البته در همه جای دنیا هم چنین فرایندی هست و باید در مراکز درمانی ما هم این موضوع جا بیفتد.
- و نظر بیمارستان چیست؟
+ بیمارستان‌ها می‌خواهند که ما تمام آنچه را در فارماکوپه‌ی بیمارستان دیده شده، نظارت کنیم. البته ما هم می‌خواهیم این کار را انجام دهیم. ولی هم زمان‌بر است و هم نیروی انسانی متخصص نیاز دارد که در حال حاضر، اینها را به مقدار کافی نداریم. به طور کلی، شکل و فرایند کار درمان در مراکز درمانی، یک مقدار شتاب‌زده و غیر منطقی است. ما معتقدیم همه چیز باید طبق استانداردهای درمانی و بدون شتاب و تعجیل پیش برود چون در نهایت، سلامت بیمار به نحوه درمان، میزان دارو، اثربخشی دارو، مصرف منطقی و به اندازه‌ی آن و همچنین، نوع و کیفیت دارو بستگی دارد.
- در مجموع، از زمانی که داروسازی بالینی به چرخه‌ی درمان وارد شده، شرایط بهتر شده و تغییری در هزینه‌ها، بهبودی‌ها و سایر برون‌دادهای درمان حاصل شده است؟
+ به گواهی اسناد و مدارک دانشگاه و بیمارستان‌ها، نتایج خوبی با حضور گروه داروسازی بالینی حاصل شده است. هم هزینه‌ها کاهش یافته، هم بهبود درمان بدست آمده و هم اینکه مصرف داروها منطقی‌تر شده است. تحقیقاتی هم در این زمینه صورت گرفته و همچنین پژوهش‌هایی هم در دست انجام است که موارد ادعایی و فرضیه‌ای به آزمون گذاشته شده و نتایج واقعی آن بررسی گردد.
حالا داروسازی بالینی را یک بخش مهم درمان می‌دانند
- برخوردهای تیم‌های درمانی با این موضوع چطور بوده است؟
+ اوایل که ما آمده بودیم شاید بازخوردها خیلی خوب نبود. شاید بعضی همکاران ما، حضور و فرایند فعالیت داروساز بالینی را یک امر فانتزی و تشریفاتی می‌دانستند و برخوردشان هم در همین سطح بود. اما به تدریج، نگاه‌ها تغییر کرد و دیدگاه‌ها به کار ما مثبت و مثبت‌تر شد تا جایی که امروز، بعضی بخش‌ها مثل اورتوپدی که ما هنوز حضور فعال در آن بخش‌ها نداریم همکاران پزشک، تماس می‌گیرند و مشاوره داروی مطالبه می‌کنند که این مایه‌ی افتخار بخش درمان و نشانه‌ی رشد علمی بخش‌های مختلف است که داروسازی بالینی را یکی از بخش‌های مهم درمان می‌داند. به هر حال، رفته رفته، رشته‌ی ما شناسایی عمیق‌تری پیدا می‌کند و پزشکان به ضرورت این امر بیشتر پی می‌برند. ما در خدمت پزشک و تیم درمان هستیم تا فرایند درمان صحیح‌تر، علمی‌تر، کم‌هزینه‌تر و اثربخش‌تر انجام شود و طبعا هر پزشکی، همین را انتظار دارد.
- بخشی از کار شما در مورد شیمی داروها یا بیوشیمی و این جور مسائل، نیاز به یک آزمایشگاه تخصصی دارد و شما باید در لابراتوار، تجریبات خود را مستند کنید. این آزمایشگاه در حال حاضر وجود دارد؟
+ یک آزمایشگاه تخصصی در حال راه‌اندازی است که هنوز تجهیز نشده و پیگیر هستیم که تجهیز شود. تعدادی نیروی انسانی هم بکارگیری شده‌اند که آزمایشگاه را اداره کنند. دانشگاه، کمک‌های بسیار خوبی داشته و امیدواریم این کمک‌ها ادامه پیدا کند که این آزمایشگاه که بسیار ضروری است کامل شود. در این آزمایشگاه کارهای مختلفی مثل بررسی مکانیسم اثر داروها، نحوه متابولیسم دارو و جذب آن، بررسی معادل‌های دارویی برای اثربخشی و همچنین اثربخشی داروهای واحد روی افراد مختلف و کارهایی مانند اینها باید در این آزمایشگاه به سامان برسد.
- در دو سال گذشته که کرونا شایع شد، گروه شما کاری در این زمینه داشته است؟
+ بله. در این دو ساله در زمینه‌ی درمان کرونا تحقیقات خوبی داشته‌ایم که بخشی از آنها منتشر شده و بخشی هم در دست انجام است. یک تحقیق داشتیم در مورد تأثیر کورکومین که عصاره زردچوبه است و کار تازه‌ای بود و حتی اروپایی‌ها هم برداشت‌هایی داشتند. ما این ماده را در مورد بیماران بستری و سرپایی، تست کردیم که نتایج خیلی خوبی داشت و بعد از تحقیق ما، کارهایی در همین زمینه در اروپا انجام شد.
ما در واقع درمانگران دارویی هستیم
- چیزی که واقعا باید در رشته‌ی شما باشد و نیست، داروسازانی با لابراتوارهای داروسازی و تجهیزات و کارهای واقعی داروسازی است. چرا این طور است؟
+ خب، دلایل متعدد دارد. اولا داروسازی بالقوه، سرمایه و امکانات زیادی می‌خواهد که معمولا از عهده‌ی افراد ساخته نیست. از این گذشته، داروسازی هم رشته‌ها و گرایش‌های مختلف دارد که برخی از آنها به مراکز صنعتی می‌روند و بخشی هم در دانشگاه، آزمایشگاه‌هایی دارند و در مواقع ضرورت، داروهایی می‌سازند و کمبودها را جبران می‌کنند. مثلا در همین دوران کمبود سرم‌ها و داروها، یک سری از داروسازان دانشگاه به سرپرستی آقای دکتر رجبی، کار بزرگی انجام دادند و کمبودهای مقطعی را که خیلی هم ضروری بود در اینجا تولید کردند. رشته‌ی ما در واقع داروسازی بالینی نیست ما درمانگران دارویی هستیم و بیشتر دوست دارم که این رشته فارماکوتراپی نام بگیرد.
برای بخش فارماکوتراپی هم مکان یا مرکزی دایر کرده‌اید که بررسی‌های فنی و علمی دارویی در آنجا انجام شود؟
+ یک کلینیک فارماکوتراپی داریم که بررسی تداخل دارویی، بخشی از کار ما در این کلینیک است. مثلا بیماران مزمن که داروهایی مختلف می‌گیرند و مصرف می‌کنند بعضا این داروها تداخل دارند و سؤلاتی از سوی بیماران مطرح می‌شود که داروساز داروخانه جواب را نمی‌داند و به این کلینیک ارجاع می‌شود. حالا این مسئله، جزو واحدهای آموزشی است که داخل کروکلوم آموزشی شده است. این واحد امسال در بیمارستان قائم راه‌اندازی شده و امیدواریم به سایر مراکز هم تسری یابد. پلن بعدی این است که به پزشکان هم بگوییم که در مورد تداخل‌ها یا تنظیم دوز دارو با داروسازان بالینی مشورت کنند و مطمئن هستیم که پزشکان، استقبال می‌کنند چون هدف همه‌ی ما درمان صحیح و نتیجه‌بخش است.
- این کار برای بیماران به صورت رایگان انجام می‌شود؟
+ بله. کاملا رایگان. ما البته در کار پزشک مداخله نمی‌کنیم و تجویز دارو نداریم. ولی پیشنهاداتی به پزشک ارائه می‌دهیم که البته تصمیم نهایی با پزشک است. هنوز بیماران و پزشکان از وجود این مرکز اطلاع کافی ندارند و جا دارد که دانشگاه روی این بخش برنامه‌ریزی اطلاع‌رسانی بیشتری داشته باشد چون کار مهمی است و مردم باید بدانند که چه داروهایی با چه داروهای دیگری تداخل دارد یا اثر آنها را کاهش یا افزایش می‌دهد یا ممکن است مشکلات جدی برای بیمار ایجاد کند.
یک کلین‌روم ویژه داروسازی نیاز داریم
- پس در واقع، سه کار مهم و بزرگ امسال انجام شده. یکی آزمایشگاه تخصصی، یکی مرکز مراقبت دارویی و یکی هم واحد مشاوره دارویی. ارزیابی من درست است؟
+ بله. و این بدون همکاری و کمک مؤثر دانشگاه و بخصوص ریاست دانشکده داروسازی و مدیران مراکز درمانی، امکان‌پذیر نمی‌شد و به همین جهت، ما از زحمات آنها قدردانی می‌کنیم. البته شرایط می‌تواند بسیار بهتر از این که هست بشود، ولی به هر حال، این حرکت هنوز تازه آغاز شده و اطمینان داریم که در ادامه هم کمک‌هایی از مراکز تصمیم‌گیری دانشگاه دریافت می‌کنیم که این اقدامات به نتیجه برسد و مراکز ما به صورت کامل راه‌اندازی شود.
- درخواستی هم از مدیران دانشگاه دارید؟
+ ما دنبال این هستیم که یک کلین روم ویژه راه‌اندازی کنیم برای کارهای خاص گروه خودمان که رایزنی‌هایی شده و کار را دنبال می‌کنیم. این کلین‌روم برای ساخت برخی داروها ضروری است.
- برای پایان این گفتگو، چه فرمایشی دارید که مایلید مطرح شود؟
بعضی همکاران‌مان، افتخاری کار می‌کنند که باید قدردانی شود
+ تشکر از پیشکسوت این رشته، آقای دکتر محمدپور، که پدر دانش داروسازی بالینی در دانشگاه هستند و زحمات زیادی برای این رشته کشیده‌اند که در نهایت، به نفع بیماران و مردم تمام می‌شود. حالا هم همیشه از ما حمایت می‌کنند و 10 سال تمام به تنهایی، بار همه مشکلات را به دوش کشیده‌اند.
همین طور از اعضای گروه و رزیدنت‌های داروسازی بالینی تشکر ویژه دارم که در بخش‌های درمانی بیمارستان‌ها حضور فعال دارند و خیلی خوب کار می‌کنند. از ریاست بیمارستان‌های قائم و امام رضا و همچنین خانم دکتر رضوی، ریاست دانشکده داروسازی که در این مدت حمایت‌های بی‌دریغی از ما داشته‌اند. نکته‌ی پایانی هم این است که در حال حاضر با راه‌اندازی مراکز جدید، اعضای گروه ما و همین‌طور همکاران دیگرمان، فعالیت در این بخش‌ها را افتخاری انجام می‌دهند و امیدواریم که به شکل شایسته‌ای از زحمات آنها قدردانی شود که بتوانیم به این خدمات ادامه دهیم.
از روابط عمومی دانشگاه و مدیریت وب‌دا هم به خاطر تهیه‌ی این گزارش تشکر می‌کنیم و امیدواریم اطلاع رسانی در مورد مراکز جدیدمان، گسترش یابد.
