از سال 1375 تا کنون ، حدود ۲۲۰۰ مورد جراحی کاشت حلزون موفق، در دانشگاه علوم پزشکی مشهد انجام شده است
دکتر محسن رجعتی حقی، متولد1349 در شهر تهران ، عضو هیات علمی و جراح گوش و حلق و بینی در دانشگاه علوم پزشکی مشهد، از جمله اساتید فعال و باسابقه در حوزه های مختلف آموزش، درمان و پژوهش است که در طول 18 سال خدمت در دانشگاه علوم پزشکی مشهد، علاوه بر تعلیم و مهارت آموزی به نسل دانشجو و درمان تخصصی بیماران، در حوزه پژوهش نیز آثار متعددی را به جامعه دانشگاهیان تقدیم و در مقاطع زمانی مختلف به عنوان پژوهشگر برتر مورد تقدیر قرار گرفته است. در این گفتگو میزبان این استاد و محقق برتر دانشگاه علوم پزشکی هستیم تا ضمن آشنایی بیشتر با ایشان، پیرامون رشته گوش و حلق و بینی و دستاوردهای آن در دانشگاه علوم پزشکی مشهد اطلاعات بیشتری را کسب کنیم؛
*وبدا: با سپاس از حضور شما در این گفتگو، لطفا ضمن بیان بیوگرافی مختصری از خود، در خصوص گذراندن سطوح مختلف تحصیلی از دبستان تا مقاطع دانشگاهی توضیحاتی را بفرمایید؟
"من دکتر محسن رجعتی حقی، متولد سال ۱۳۴۹ در شهر تهران هستم. پدرم نظامی بودند و مادرم فرهنگی و با توجه به موقعیت شغلی پدر، ما چند سالی را در ناحیه غرب کشور و شهرهای خرم آباد و اطراف آن زندگی کردیم. پس از ورود من به دوره ابتدایی، خانواده ما در شهر مقدس مشهد ساکن شد و بنده تمام دوران تحصیل را در مشهد گذراندم و سال ۱۳۶۷ دیپلم تجربی را از دبیرستان ابن یمین مشهد اخذ کردم.
به لطف خداوند و با توجه به رتبه ممتاز دو رقمی ( رتبه 11 ) که در کنکور سراسری کسب کرده بودم، این امکان برایم فراهم شد که هر رشته و شهری را که مایل بودم انتخاب کنم، لذا ترجیح دادم که در دانشگاه علوم پزشکی مشهد ادامه تحصیل بدهم، چون به لحاظ سطح آموزشی جزو دانشگاه‌های پیشرو بود، ضمن اینکه من می‌توانستم در کنار خانواده باشم و دردسرهای رفت و آمد به شهر دیگر و دوری از خانواده را نداشتم. پس از اتمام دوره پزشکی عمومی، به خدمت سربازی رفتم و در ادامه، در رشته تخصصی گوش و حلق و بینی مجددا در دانشگاه مشهد پذیرفته شدم."
*وبدا: چرا رشته تخصصی گوش و حلق و بینی را انتخاب کردید؟
" این موضوع دلایل متعددی داشت، در دوران پزشکی عمومی معمولاً دانشجویان به بخش‌های مختلف می‌روند و با اساتید رشته های مختلف آشنا می‌شوند و این ارتباط می‌تواند در گرایش و علاقه آنها موثر باشد. بنده هم با توجه به اینکه با اساتید گوش و حلق و بینی ارتباط داشتم و ماهیت این رشته برای من مشخص شده بود، ترجیح دادم در رشته گوش و حلق و بینی ادامه تحصیل بدهم و طی سالهای تحصیل در محضر اساتید بزرگی همچون آقای دکتر مختاری که حقیقتاً حق پدری بر گردن بنده دارم و به نوعی بنیانگذار رشته گوش و حلق و بینی در شهر مشهد و حتی در کشور هستند و اساتید دیگری همچون آقایان دکتر میرصالحی، دکتر نوروز بیگی، دکتر قاسمی، دکتر حسن‌زاده، دکتر پورصادق و سایر اساتید عزیزی که شاید اکنون برای نام بردن از آنها حضور ذهن نداشته باشم، علم پزشکی در رشته تخصصی گوش و حلق و بینی را آموختم و البته از منش رفتاری و اخلاقی این بزرگواران نیز درس‌های زیادی گرفتیم.
این نکته نیز مهم است که حساسیت‌ها و گستردگی رشته گوش و حلق و بینی جذابیت‌هایی را در آن ایجاد می‌کند که در علاقمندی من به این رشته بی‌تاثیر نبود و با توجه به همین علاقه تصمیم گرفتم که دوره تکمیلی را در رشته جراحی‌های گوش و قاعده جمجمه در دانشگاه علوم پزشکی تهران سپری کنم و افتخار این را دارم که از سال ۱۳۸۵ به عنوان عضو هیئت علمی در دانشگاه علوم پزشکی مشهد مشغول به کار هستم.
*وبدا: در حال حاضر حیطه کار شما بر چه امری متمرکز است؟
حیطه کاری من اکنون و به طور خاص روی بیماری‌ها و جراحی‌های گوش متمرکز است و خوشبختانه پیشرفت‌های خوبی را در این حیطه هم در دنیا و هم در کشور ما داشته‌ایم. هم اکنون انواع جراحی‌های مرتبط با گوش و شنوایی، بیماری‌های عفونی گوش و عفونت‌های گوش، بحث کم شنوایی‌های مادرزادی و کم شنوایی‌های اکتسابی و کاشت حلزون شنوایی که یک تکنولوژی بسیار پیشرفته و نوین است و شاید بتوان گفت که یک تکنولوژی منحصر به فرد است، بطور معمول در کشور و دانشگاه مشهد انجام میشود.
*وبدا: تکنولوژی کاشت حلزون شنوایی چه نوع فرایندی است و با چه کارآیی و برای چه بیمارانی انجام میشود؟
این موضوع یک تکنولوژی کاملاً منحصر به فرد در حیطه پزشکی است که طی آن ما اولین ارتباط رسمی و تکنولوژیک را با یکی از حواس بدن از طریق پروتز برقرار می کنیم. اقداماتی نظیر این کار، در واقع شاخص‌های پیشرفت رشته اتولوژی و بیماری‌های گوش در دنیا هستند و ما هم تا آنجا که شرایط و امکانات فراهم بوده سعی کردیم که از این قافله‌ای که به سرعت حرکت می‌کند عقب نمانیم و در رابطه با کارهای شاخصی که اکنون در دانشگاه های علوم پزشکی کشور انجام می شود، ما جزو مراکز پیشرو هستیم و اکنون افتخار این را داریم که به همت آقای دکتر قاسمی و حمایت‌های استاد مختاری، کاشت حلزون شنوایی را که از سال 1375 آغاز شده و در واقع پس از تهران ما دومین مرکز آغازگر این کار بودیم، تا اکنون حدود ۲۲۰۰ مورد جراحی کاشت حلزون موفق را انجام داده‌ایم و بنده هم افتخار دارم که از زمانیکه وارد دانشگاه شدم، جزو این تیم هستم و در محضر اساتید بزرگوار در این حیطه خدمت رسانی می کنیم.
*وبدا: درمان های مربوط به تخصص گوش و حلق و بینی که هم اکنون در دانشگاه مشهد انجام می شود شامل چه مواردی است؟
جراحی‌های مرتبط با تومورهای قاعده جمجمه و تومورهای مغزی که مرتبط با گوش هستند، اکنون به خوبی در دانشگاه انجام میشود، همچنین در زمینه بیماری‌های تعادلی و بیماری‌های مرتبط با عصب صورت، جراحی‌ها و توانبخشی این عصب، در حال حاضر در دانشگاه انجام میشود.
*وبدا: در خصوص کارهای تحقیقاتی که در این حیطه انجام می شود نیز توضیحاتی بفرمایید؟
کارهای تحقیقاتی متعددی در رشته تخصصی گوش و حلق و بینی انجام میشود و ما همراه با دوستان و اعضای هیئت علمی این رشته، در دانشگاه علوم پزشکی مشهد این افتخار را داریم که فعالیت های پژوهشی را پیرامون آن داشته باشیم. تهیه نشریه‌ی گوش و حلق و بینی که اکنون محبوبیت بین المللی دارد و در pabmed و scopus این مجله ایندکس شده و مقالات آن در تمام دنیا مورد اقبال پژوهشگران است. از سال‌ها قبل به همت آقای دکتر مختاری امتیاز این مجله در دانشگاه علوم پزشکی مشهد گرفته و راه‌اندازی شد و اکنون هم تنها مجله تخصصی این رشته در کشور است، در سالهای بعد زبان این مجله بین المللی شد و اندکس‌های جهانی گرفت و به صورت آنلاین در سطح دنیا ارائه می شود، همه این‌ها دستاوردهایی هستند که در این حیطه انجام میشود و بنده هم به سهم خودم نقش کوچکی در این فعالیت‌ها داشتم.
*وبدا : در خصوص دریافت جایزه پژوهشگر برتر در دانشگاه علوم پزشکی مشهد نیز توضیحاتی بفرمایید؟
معمولا معیارهایی برای انتخاب پژوهشگر برتر در معاونت پژوهشی دانشگاه وجود دارد که بر سوابق پژوهشی و کارهای تبلیغاتی محققان استوار است و گزینش برترین های پژوهشی بر اساس آن انجام میشود. کارهای تحقیقاتی زیادی در این سنجش دخیل هستند؛ چه آنهایی که در حیطه بیماری‌های مرتبط با گوش، حلق و بینی و مسائل مرتبط با کم شنوایی‌ها و کم شنوایی‌های ناگهانی هستند و چه کارهای تحقیقاتی دیگری که در دانشگاه انجام میشود و همه این‌ها خوشبختانه به نحوی پیش رفت که ماحصل این تحقیقات در سال گذشته تعدادشان زیاد شد و دانشگاه بر اساس معیارهایی که داشت و البته لطف دوستان بنده را انتخاب کردند. این انتخاب ماحصل کارهای تحقیقاتی متعددی بود که در طی سالهای زیاد و بصورت تیمی انجام شده اما خوب نتیجه تحقیقات به نوعی در یک سال از نظر تعدادی و کمی به حدی شد که حداقل امتیازات لازم را برای احراز رتبه پژوهشی کسب کرد.
*وبدا: چرا بخش های گوش و حلق و بینی در یک رشته قرار گرفته اند و تا چه حد با هم مرتبط هستند؟
به لحاظ آناتومیک و ساختار سر و گردن و همچنین به لحاظ عملکردی ارتباط نزدیکی بین گوش حلق و بینی وجود دارد. اگر مختصراً بخواهم عرض کنم ما در واقع از راه هوایی و فوقانی راه هوایی صحبت می‌کنیم، بینی را داریم که هوا از طریق آن وارد حلق میشود و همینطور حنجره و بعد از آن وارد نای میشود. از سوی دیگر گوش را داریم که از طریق یک مجرای خیلی باریک به نام شیپور استاش با این‌ها در ارتباط است، پس بینی با گوش و حلق و حنجره همگی در ارتباط هستند و به لحاظ آناتومیک بیماری‌ها هم مشترک هستند؛ مثلاً وقتی سرما می‌خوریم آبریزش بینی، گلو درد و گرفتگی گوش همگی با هم رخ می‌دهد و بنابراین همه این ارگان‌ها با هم ارتباط نزدیک دارند و این نزدیک بودن سبب پدید آمدن رشته تخصصی گوش حلق و بینی شده است. البته علم در حال پیشرفت است و هیچ مرزی هم وجود ندارد، کما اینکه در سالهای گذشته رشته گوش و حلق و بینی همراه با چشم بود و ما اکنون اساتیدی را داریم که روی تابلوی تخصصی آنها رشته گوش و حلق و بینی و چشم نوشته شده، لذا با پیشرفت‌هایی که انجام شده رشته گوش و حلق و بینی تخصصی شد و همین الان هم در هر یکی از بخش‌های گوش و حلق و بینی می‌بینیم که رشته‌های تخصصی‌تر و شاخه‌های تخصصی‌تر وجود دارد و چه بسا که در آینده ببینیم بینی مستقلاً یک رشته جدا بشود یا همینطور رشته گوش. چون علم در حال پیشرفت است و ما هر روز شاهد نوآوری‌های جدیدی هستیم.
*وبدا: پیشرفت های رشته تخصصی خود را چطور ارزیابی می کنید و جراحی های زیبایی از نگاه شما در این حیطه تا چه حد ضرورت دارد؟
در حیطه‌های مختلف و از جمله حیطه‌های تخصصی پزشکی شاید علم گوش و حلق و بینی در سالهای گذشته محدود به این بود که یک جراح گوش و حلق و بینی بتواند یک لوزه عمل کند و یا یک عمل جراحی تیغه بینی انجام دهد و یا نهایتاً در یک شرایط اورژانسی بتواند بچه‌ای را که دچار عفونت تنفسی شده، از طریق سوراخ کردن بخش حلق، راه هوایی او را باز می‌کردند تا بیمار نجات پیدا کند. اما با پیشرفت‌های علمی، حیطه‌های جراحی و تخصصی بسیار پیشرفت کرده و ما اکنون، ظریف ترین جراحی‌های گوش را زیر میکروسکوپ انجام می‌دهیم. همینطور جراحی‌های بسیار پیچیده بینی، مثلاً تومورهایی در ناحیه قاعده جمجمه قسمت فوقانی وجود دارد که از راه بینی جراحی میشود. همینطور جراحی‌های پیچیده حنجره بدون برش پوستی و از راه دهان انجام میشود، در حیطه تومورهای سر و گردن، انواع تومورهای ناحیه دهان حلق و حنجره برداشته میشود، همچنین پوست اطراف برداشته شده و بعد بازسازی‌ها با بافت‌هایی از ناحیه قفسه سینه انجام میشود. جراحی‌های آناستوموزهای عروقی برای بیماران انجام شود و خیلی اقدامات دیگر...
بحث زیبایی ناحیه سر و گردن و صورت و بینی هم مستثنا نبوده و پیشرفت‌های زیادی در علم زیبایی و علم بازسازی این ناحیه انجام شده است . امروزه متخصصین گوش و حلق و بینی به خوبی می‌توانند جراحی‌های زیبایی مرتبط با بینی و صورت و تغییراتی که چه به لحاظ مسائل طبیعی یا بیماری‌ها انجام میشود را انجام دهند. کسی که به واسطه یک بیماری یا تصادف بخشی از بینی اش برداشته شده یا گوش او برداشته میشود، اکنون به خوبی با روش‌های نوین بازسازی میتوان فرد را به حیات طبیعی خود چه به لحاظ عملکردی و چه به لحاظ مسائل اجتماعی و زیبایی برگرداند. اما چالش‌هایی هم وجود دارد، در واقع جراحی زیبایی بینی برای این انجام میشود که بینی در یک حالت زیباتری قرار بگیرد و زمانی این کار انجام میشود که بینی به لحاظ عملکردی مشکلی دارد یا به لحاظ ساختاری دچار ضربه یا شکستگی شده یا کجی‌های شدید دارد در این موارد جراحی برای آنها ضروری است، اما از سوی دیگر افرادی هم هستند که تمایل به جراحی‌های زیبایی دارند، البته این در تمام دنیا وجود دارد اما در جامعه ایرانی بیشتر است . بنده به عنوان یک جراح عرض می‌کنم که وقتی یک بافت جراحی میشود، هرگز حالت اولیه خود را نخواهد داشت، وقتی مشکلی یا بیماری یا توموری وجود دارد و ضروریست که یک عمل انجام شود، مشکلاتی که بعد از جراحی ایجاد میشود را ما پذیرا هستیم و عوارض آن را قابل قبول می‌دانیم و از آن طرف فایده عمل را هم در نظر می‌گیریم که مشکل قبلی را برطرف کرده است. اما صرفا اینکه یک قوز روی بینی وجود دارد یا کمی نوک بینی را سر بالا کنند، این‌ها کار درستی نیست و می‌تواند عوارضی جدی و ماندگاری را به جا بگذارد. لذا اکیداً توصیه می‌کنم که اگر قرار است جراحی زیبایی هم انجام بشود با بررسی‌های دقیق و کامل انجام شود. این یک مسئله مقایسه ای یا چشم و هم چشمی نیست و اینکه صرفا چون دیگری عمل بینی انجام داده، ما هم بخواهیم این کار را انجام بدهیم کار اشتباهی است. البته خوشبختانه دوستان ما و همکاران ما که در حیطه این جراحی‌های زیبایی کار می‌کنند، توجه خاص دارند که جراحی‌های بی‌مورد تا حد امکان انجام نشود، اما گاهی اصرار بیش از حد مراجعان دردسرهایی را ایجاد می‌کند . خلاصه کلام این است که جراحی‌ها تا زمانی که یک ضرورت جدی علمی و پزشکی نداشته باشند انجامش به هیچ وجه معقولانه نیست.
*وبدا: شایع‌ترین بیماری‌های گوش و حلق و بینی در استان خراسان رضوی کدام است؟
شایع‌ترین بیماری که در این حیطه وجود دارد همین عفونت‌های تنفسی است، یک سرماخوردگی ساده می‌تواند عوارض متنوعی داشته باشد. چون به دلیل آن، عفونت گوش و انواع سینوزت‌ها و درگیری لوزه‌ها را خواهیم داشت و این‌ها در واقع به لحاظ آماری شایع‌ترین بیماری‌هایی هستند که همه مردم با آن مواجهه‌اند. به لحاظ اهمیت و بار درمانی هم در جایگاه خود قابل توجه است. مسائل عمومی بهداشتی که مرتبط با سرماخوردگی‌ها هست با توجه به این آموزش‌های فراوانی که در طی چند سال اخیر با آمدن کرونا داده شد خود سبب میشود که بیماری‌های مرتبط با سرماخوردگی محدود شود. اما به صورت ویژه اگر من بخواهم در بحث بیماری‌های گوش، مطلبی را عرض کنم بحث کم شنوایی‌ها خیلی اهمیت دارد. به لحاظ شیوع شاید قابل مقایسه با سرماخوردگی نباشد، اما از نظر اهمیت و بار اجتماعی بسیار مهم است بنده در صحبتم اشاره کردم که ما در دانشگاه علوم پزشکی مشهد در بحث ارزیابی ناشنوایی و درمان آن و پروتزهای مرتبط با کاشت حلزون شنوایی، پیشرفت‌های خیلی خوبی داشته‌ایم. از سوی دیگر دانش عمومی مردم و اطلاعات آنها برای مراجعه به موقع افزایش یافته است، به ویژه در مورد کم شنوایی مادرزادی و اطفال خیلی مهم است . تشخیص به موقع کم شنوایی به ویژه در نوزادان و شیرخواران در ماه‌های تولد اول تولد بسیار اهمیت دارد، به خاطر اینکه در آن زمان اگر تشخیص به موقع انجام شود و درمان به هنگام باشد، بچه با سمعک یا جراحی قابلیت و توانایی‌های آموزش مغز و زبان آموزی را خواهد داشت و کودکی که به موقع کاشت حلزون میشود ( زیر دو یا سه سال) می‌تواند صحبت کند و همراه سایر بچه‌ها به مدرسه برود. اما همین کار اگر در سنین بالاتر انجام شود تاثیرش خیلی کمتر است در واقع یک دوران طلایی برای آموزش و توان آموزی در مغز انسان وجود دارد که در چند سال اول زندگی یعنی دو سه سال اول بیشتر است و متاسفانه گاهی ما مواجه می‌شویم با بچه‌هایی که در سن 5 یا 6 سالگی مراجعه می کنند و این سن تقریبا دیر است چون نتایج ضعیف تری از درمان را خواهیم داشت. لذا از این فرصت استفاده می‌کنم و در حیطه تخصصی و تجربه خودم عرض می‌کنم که حتماً بحث کم شنوایی‌ها را مخصوصاً در دوره کودکی جدی بگیرید و با مراجعه به موقع کودک را از خطر ناشنواشدن حفظ کنید.
*وبدا: آیا تست شنوایی دوره ای برای همه افراد توصیه می شود؟
در مورد افرادی که در محیط کار و زندگی سر و صداهای بسیار زیادی را دارند بهتر است که به طور دوره‌ای معاینه شوند، اما برای همه افراد ضرورتی ندارد.
*وبدا: بیماری های سرطانی در این حیطه تا چه حد درمان پذیر هستند؟
بیماری‌های سرطانی در همه حوزه‌های پزشکی یک چالش و معضل بزرگ است و بخش گوش و حلق و بینی نیز این امر مستثنا نیست. برخی از این بیماری‌ها ارتباط مشخصی با یک سری فاکتورها دارند که این فاکتورها کاملا قابل پیشگیری و کنترل هستند. بنابراین برای اینکه ما بتوانیم یک زندگی سالم و به دور از بیماری و با کیفیت داشته باشیم لازم است که حتماً به این مسائل توجه کنیم مثلا در خصوص ناحیه حلق و حنجره و سر و گردن دو ریسک فاکتور وجود دارد یکی سیگار و یکی الکل است و ما به صورت جدی توصیه می‌کنیم که در این خصوص افراد توجه داشته باشند. درصد زیادی از سرطان‌های مرتبط با حفره دهان حلق و حنجره مرتبط با این دو فاکتور خطر است در حالیکه به راحتی میتوان آنها را کنترل کرد. از سوی دیگر تشخیص و درمان به موقع هم مطرح است، در این ناحیه با توجه به شرایط بیماری تومور مخفی نمی‌ماند و میتوان در مراحل اولیه تشخیص داد تا درمان به موقع انجام شود و از نظر نتیجه نهایی و کیفیت زندگی و از نظر بقای بیمار تاثیر خوبی خواهد داشت. اگر یک تومور به سایز خیلی کوچک روی تارهای صوتی ایجاد بشود؛ حتی میلیمتری دارای علامت خواهد بود اما اگر در معده یا پانکراس ایجاد شود معمولاً مدت‌ها بی‌علامت می‌ماند. بنابراین اگر علائم اولیه وجود داشته باشد، مثلاً زخمی در ناحیه دهان ایجاد شده که بیش از دو هفته طول کشیده و خوب نشده یا اگر گرفتگی صدا ایجاد شده و دو سه هفته طول کشیده و برطرف نشد، حتماً افراد مراجعه کنند تا معاینات اولیه انجام شود تا چنانچه بیماری مشکوک بود در همان فازهای اول تشخیصی بتوان درمان کرد.
*وبدا: در حوزه پژوهش برای درمان های کم شنوایی چه اقداماتی شده است؟
در زمینه مسائل پژوهشی، بیماری‌های مرتبط با کم شنوایی مورد توجه هستند و یکی از بیماری‌هایی که شیوع زیادی ندارد، اما مبتلابه تعدادی از هموطنان است و بر کیفیت زندگی آنها تاثیر دارد، بیماری کم شنوایی ناگهانی است که می‌تواند با شدت‌های مختلف اتفاق بیفتد. کسی که به طور ناگهانی متوجه میشود که یک گوش او نمی‌شنود و گرفتگی دارد و این اتفاق در طول مدت ها برطرف نمی‌شود، این بیماری به عنوان کم شنوایی ناگهانی تلقی و در منابع مرتبط با بیماری‌های گوش هم مطرح میشود. تحقیقات زیادی روی این بیماری در دنیا انجام شده و از موضوعات پژوهشی مورد علاقه من است. با توجه به اینکه این بیماران به واسطه ناشنوایی که در یک گوش آنها ایجاد میشود، بسیاری از مسائل ارتباطی‌شان در ابعاد مختلف تحت تاثیر قرار می‌گیرد و همزمان با آن ممکن است سرگیجه یا صداهایی در گوش داشته باشند، بایستی مورد توجه قرار بگیرد. هرچند تشخیص علت این بیماری هنوز در هاله‌ای از ابهام است اما همچنان روی آن تحقیق میشود و روش‌های درمانی جدیدی که برای این بیماری در نظر گرفته‌ایم شامل تزریق داروهایی است که می‌تواند التهاب گوش داخلی و حلزون را کم کند و این دارو را داخل گوش تزریق می‌کنند و در دو دهه اخیر این کار در دنیا انجام میشود، ما هم در مشهد تحقیقات زیادی انجام دادیم و پروتکل‌های درمانی مختلفی را برای آن داریم . همچنین تزریقات داخل گوش را هم همزمان با داروهای خوراکی برای این بیماران انجام می‌دهیم. نتایج را هم در کنفرانس‌های علمی و همایش‌ها ارائه کرده‌ایم و مفتخریم که بحث سامانه ثبت بیماری یا رجیستری این بیماری را در دانشگاه علوم پزشکی مشهد راه اندازی کردیم که جزو موارد پژوهشی شاخص ما است. این سامانه اکنون کشوری شده و دوستان ما در دانشگاه‌ها و شهرهای مختلف این بیماران را در سامانه رجیستری ثبت می‌کنند و امیدواریم با تجمیع این اطلاعات بتوانیم به نتایج مفیدی برسیم و راهکارهای درمانی بهتری را برای این بیماران داشته باشیم.
*وبدا: توصیه شما به دانشجویان تان چیست؟
به دانشجویان عزیز توصیه می‌کنم که، تمام دغدغه و انرژی خود را صرف فراگیری علم کنند و مهارت های مختلف را بیاموزند. مهارت آموزی موضوعی است که هر دانشجویی در هر رشته‌ای باید خودش به دنبال آن باشد و بیاموزد، زبان خارجی و کامپیوتر را فرابگیرد، پژوهش و روش تحقیق و آنالیز آمار را بیاموزد. دنیا هر روز در حال پیشرفت است و ما دریای غنی از روش‌ها و تحقیقات را پیش رو داریم که نیازمند آن است یک نفر شناگر ماهر بتواند ناشناخته‌های جدید را در آن کشف کند.
