گفتگو با دکتر سعید کارگذار، متخصص مهندسی بافت در دانشگاه علوم پزشکی مشهد
دکتر سعید کارگذار، متخصص مهندسی بافت در دانشگاه علوم پزشکی مشهد است که به تازگی از دانشگاه علوم پزشکی تهران فارغ‌التحصیل شده و بسیار جوان و پر انرژی است. او هنوز هم مانند دوران دانشجویی‌اش، پیوسته مطالعه و تحقیق می‌کند و دانشش کاملا به روز است. او مقالاتی که ژاپنی‌ها و امریکایی‌ها همین هفته‌ی پیش منتشر کرده‌اند را دیده و آنها را به دقت مطالعه کرده و نقدهایی هم بر آنها نوشته و با دانشجویان و همکاران خودش به بحث گذاشته است.
پیشتر محققین دیگری از دانشگاه علوم پزشکی مشهد با گرایش های مختلف علوم پایه در این حوزه فعالیت هایی داشته اند اما تحقیقات اختصاصی در دانشگاه در دو سال اخیر و با ورود فارغ التحصیلان رشته مهندسی بافت شکل منسجم تری بخود گرفته است. در این راستا، دکتر کارگذار سال گذشته از سوی دانشگاه مأموریت یافت تا رشته‌ی مهندسی بافت را در مقطع دکترای تخصصی (Ph.D.) در دانشگاه علوم پزشکی مشهد راه‌اندازی کند. ایشان با همکاری دیگر اعضای هیأت علمی گروه علوم تشریحی و بیولوژی سلولی بالاخص جناب آقای دکتر علیرضا ابراهیم زاده و جناب آقای دکتر حسین حقیر و همکاری صمیمانه اعضای هیأت بورد کشوری موفق به انجام این مهم گردید بطوریکه دانشگاه علوم پزشکی مشهد پذیرای اولین دانشجویان دکترای تخصصی رشته مهندسی بافت در مهر ماه سال جاری خواهد بود.
آثار اعضای مصنوعی در انسان‌های اولیه
به نظر می‌رسد که این میل به جاودانگی، از قدیم الایام در وجود بشر بوده است. از دکتر کارگذار پرسیدم که نشانه‌هایی از این حس جاودانگی‌خواهی در تمدن‌های قدیم بدست آمده است؟
دکتر کارگذار: در بقایای اجسادی که از تمدن‌های پیشینیان بدست آمده، بعضی اجزای بازسازی شده و به اصطلاح امروز، ایمپلنت شده در دهان، انگشتان پا یا دست دیده شده است. اگرچه این این اجزا مصنوعی محدودیت های ناشی از نقص عضو را بطور کامل مرتفع نمی ساخته اند اما باعث ارتقای عملکردهای خاصی در فرد بیمار داشته‌اند. مثلا سازه‌ای در دهان این اجساد پیدا شده که شبیه دندان بوده و جایگزین آن می‌شده است. یا مثلا سازه ای از جنس فلز که در جای انگشت قرار می‌گرفته است.
بعد پرسیدم، رشته‌ی مهندسی بافت، به نظر می‌رسد که خیلی جدید است. چند سال از آغاز آن به عنوان یک رشته‌ی دانشگاهی می‌گذرد؟
دکتر کارگذار: در حقیقت نزدیک به چند دهه است که کوشش‌های پراکنده ای در زمینه‌های مختلف علوم زیست پزشکی (Biomedicine) برای ترمیم و بازسازی بافت ها و اندام های مختلف بدن صورت پذیرفته است اما مهندسی بافت در مفهوم سازمان یافته کنونی را می توان مرتبط با چاپ مقاله پرفسور لنگر (Robert Samuel M. Langer) و پرفسور وکنتی (Joseph Phillip. Vacanti) در سال 1993 میلادی در مجله وزین ساینس (Science) بحساب آورد. پرفسور رابرت لنگر از دانشگاه MIT را می توان از پیشتازان و سرآمدان این حوزه از دانش بشمار آورد، فردی که از او به عنوان پر استنادترین مهندس تاریخ (h-index 250 according to Google Scholar) نام برده می شود. ایشان با بیش از 1300 ثبت اختراع، 350 شرکت دانش بنیان و بیش از 100 محصول تجاری به عنوان دانشمندی بسیار معتبر در این حوزه در دنیا شناخته می شود. بطور مثال، تیم تحقیقاتی پرفسور لنگر در سال 2007 با عقد قراردادی به میزان 18 میلیون دلار توانست در مدت زمان 10 سال یک پانکراس مصنوعی در آزمایشگاه ساخته و بطور موفقیت آمیزی بر روی پریمات ها مورد آزمایش قرار دهد. شایان ذکر است که جایزه دکتر کاظمی در شانزدهمین کنگره بین المللی رویان به ایشان تعلق گرفت.
درمان و دارورسانی هدفمند از نتایج مهندسی بافت است
مطالعه در اینترنت، یافته‌هایی از مهندسی بافت را برای هدفمند کردن درمان‌ها نشان می‌دهد. از دکتر کارگذار سؤال کردم در این قسمت، چه پیشرفت‌هایی بدست آمده است؟
دکتر کارگذار: شرکت‌های دارویی روی این بحث سرمایه‌گذاری بزرگی کرده‌اند. بویژه در بحث دارورسانی هدفمند با استفاده از بیومواد تخریب پذیر کارهای بسیار ارزشمندی صورت گرفته است. بطوریکه، ما می‌توانیم داروها را با حداقل عوارض و حداکثر اثر به بافت یا عضو مورد نظر برسانیم که این کار درمان هدفمند نام گرفته است.
آیا این پیشرفت‌ها حاصل مهندسی بافت است؟
سه جزو سازنده علم مهندسی بافت را میتوان بطور خلاصه داربست‌های زیست سازگار، سلول‌های بنیادی، و فاکتورهای رشد برشمرد. بنابراین دانشمندان مختلف حوزه های مختلف دانش نظیر علوم مهندسی، بیولوژی، و علوم مختلف گرد هم جمع می‌شوند تا از طریق کارهای تیمی (team work) هم‌افزایی علمی ایجاد کرده و کارهای بزرگی مثل آنچه قبلا گفته شد انجام دهند. بله. در واقع، همه‌ی این اتفاقات در اثر ایجاد رشته‌ی مهندسی بافت که انواع رشته‌های پایه‌ی پزشکی و غیر پزشکی در آن سهیم هستند شکل گرفته است؛ متخصصین ژنتیک، بیولوژیست‌ها، مهندسان شیمی و مواد، محققین نانو و بیوتکنولوژی و بسیاری دیگر از رشته‌ها که در قسمت‌های مختلف ایجاد شذه است.
مهندسی بافت در کار اصلی خودش یعنی ساخت بافت‌ها و اعضا به کجا رسیده است؟ این سؤال را از دکتر کارگذار پرسیدم.
دکتر کارگذار: در حقیقت پیشرفت ها چشمگیر بوده است. امروزه بسیاری از محصولات مهندسی بافت بطور موفقیت آمیزی در درمان بیماری های مختلف مورد استفاده قرار می گیرد و امید فراوانی نیز برای درمان دیگر بیماری های صعب العلاج بوجود آمده است. تا به امروز راه درازی پیموده شده و دانشمندان زیادی زحمت کشیده‌اند تا این محصولات بدست آمده، ولی کار بسرعت ادامه دارد و بزودی شاهد ساخت بافت‌های مختلف و در آینده بسیار نزدیک شاهد ساخت و استفاده از اندام‌های پیچیده ی بدن انسان نیز خواهیم بود.
سرمایه‌گذاری در مهندسی بافت، بسیار سودآور است
وقتی محاسبه کنیم می‌بینیم این تحقیقات دامنه‌دار است و هزینه‌های زیادی دارد. اما حاصل کار، از نظر اقتصادی ارزشمند است. در امریکا و بعضی کشورهای اروپایی، بخش خصوصی دهه‌های زیادی است که با قدرت وارد این بخش شده و سود خوبی هم عایدش شده است. از دکتر کارگذار پرسیدم در ایران وضعیت چگونه است؟
دکتر کارگذار: چند شرکت دانش بنیان خصوصی در تهران و سایر شهرهای بزرگ در این علم سرمایه گذاری زیادی کرده اند و توانسته اند جایگزین های بافتی مختلفی (پوست و استخوان) را وارد بازار کنند و سود قابل توجهی نیز از این طریق بدست بیاورند. در استان خراسان رضوی نیز باید رسانه‌ها و نهادهای فرهنگی روی این بحث‌ها کار کنند و افراد متمول و سرمایه‌دارانی که دل شان برای پیشرفت کشور می‌تپد و البته به سود اقتصادی هم می‌اندیشند توجیه شوند. این رشته پول‌ساز است اما تلاش زیاد و صبر زیادی می‌خواهد. اگر بخش خصوصی توجیه شود انجام سرمایه‌گذاری‌های بسیار خوبی در قالب شرکت‌های دانش‌بنیان یا مراکز علمی تجاری شبیه آنچه در دانشگاه MIT یا مراکز تحقیقاتی خصوصی در امریکا یا اروپا هست اینجا هم راه‌اندازی کرد.
در بخش ساخت و چاپ سه بعدی بافت‌ها، تیم های تحقیقاتی مختلفی در داخل کشور فعال شده اند و اخیرا در دانشگاه علوم پزشکی تهران و شهید بهشتی کارهای بزرگی در حال انجام است، بطور مثال همین چند هفته پیش بود که مشکل آسیب فک چند بیمار از طریق ایمپلنت سازه های ساخته شده با پرینت سه بعدی در دانشگاه شهید بهشتی حل شد و بیماران پس از دریافت این نوع پیوند به زندگی عادی برگشته اند.
و بعد از ایشان پرسیدم، شما در دانشگاه چه برنامه‌ای دارید؟
- اول اینکه بتوان در مورد تولید محصولات دانش بنیان در حوزه مهندسی بافت در دانشگاه حرکت مناسبی صورت پذیرد. همچنین دانشجویانی در مقطع تخصصی در این رشته تربیت کنیم که نه تنها در امر تحقیق و پژوهش بلکه در راستای تولید بافت های مختلف نیز سرامدان نسل بعد باشند. این امر با کمک استادان برجسته و با سابقه‌ای که در دانشگاه علوم پزشکی مشهد حضور دارند کاملا امکان‌پذیر است. آقایان دکتر علی مرادی (مهندسی بافت) و دکتر موسوی شایق (پسا دکترای مهندسی بافت) از جمله‌ی این افراد هستند و البته استادان برجسته ی دیگری نیز حضور دارند. از دیگر اهداف این گروه ایجاد ارتباطات علمی با دیگر مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی معتبر داخلی و خارجی می باشد تا با اشتراک گذاری ایده ها به شتاب گیری و رشد رشته مهندسی بافت در دانشگاه علوم پزشکی مشهد کمک شود. اگر کمک دانشگاه و سرآمدان علم و صنعت استان هم‌افزایی کند استان ما زمینه‌ی خوبی برای رشد علمی در این بخش دارد و آینده‌ی بسیار درخشانی را نوید می‌دهد.
مدیران دانشگاه حداکثر تلاش خود را می‌کنند
از دکتر کارگذار سؤال کردم آیا این رشته، الزامات فناوری و سخت‌افزاری هم دارد؟
ایشان پاسخ داد: البته که دارد. مدیران و مسئولان دانشگاه نیز توجه ویژه ای به این بخش داشته اند. بطور مثال تجهیز و راه اندازی مراکز مرتبط با رشته مهندسی بافت به همت مسئولان دانشگاه در بخش های دیگر (پژوهشکده بوعلی و بیمارستان قائم) صورت پذیرفته است. اما در حال حاضر در دانشکده پزشکی یک سری امکانات باید برای این کار آماده شود. مثلا ما آزمایشگاه خاص در این بخش می‌خواهیم و فضای فیزیکی برای استقرار بخش تحقیقاتی و گردهم‌آیی محققان و احیانا تجمعات علمی. قطعا مسؤولان و مدیران دانشگاه به این مسئله توجه دارند و قول‌های خوبی هم داده‌اند که در آینده، کمک‌هایی خواهند داشت. اما گام اساسی و بزرگ، همان‌طور که گفتم باید توسط خیرین و بخش خصوصی برداشته شود که شاهد یک تحول بزرگ در این حوزه از دانش باشیم.
به نظر می‌رسد ساخت و پیوند عضو طبیعی خیلی گران باشد. این ابهام را از دکتر کارگذار سؤال کردم.
دکتر کارگذار: البته تا وقتی به تولید انبوه بافت و عضو نرسیم. طبعا هزینه‌هایی دارد ولی به هر حال، این فرایند علمی است و روزی خواهد رسید که همه‌ی بافت‌ها و اعضا ساخته شود و به راحتی در دسترس کسانی که مشکل دارند قرار گیرد.
حتی مغز هم قابل بازسازی است؟
دکتر کارگذار: از نظر بنده این خیلی خیلی سخت بنظر می رسد. ما تا عضو و بافتی را خوب نشناسیم و کارکردش را ندانیم امکان بازسازی یا مدل‌سازی آن را نداریم. مغز هنوز خیلی ناشناخته است. اما در ترمیم آسیب های نخاعی گام هایی برداشته شده است و نتایج نیز نوید بخش بوده است.
از دکتر کارگذار خواستم که گفتگو را با صحبت‌های خودش تمام کند.
- ما در بخش دانشی هیچ مشکلی نداریم و همان‌گونه که گفتم استادان ما در دانشگاه علوم پزشکی مشهد در حال انجام تحقیق و پژوهش های باکیفیت هستند. اما این تحقیقات هم امکانات و تجهیزات ویژه نیاز دارد و هم اینکه در درازمدت جواب می‌دهد. البته هر چه می‌گذرد سرعت تحقیقات بیشتر می‌شود و ما هم از تجربیات دیگران استفاده می‌کنیم. اما به هر حال این کار زمان‌بر و هزینه‌بر است. ممکن است مدیران دانشگاه در تفاهمی که با سایر دانشگاه‌ها چه در داخل و چه در خارج داشته باشند زمینه‌های همکاری تحقیقاتی در این زمینه را توسعه دهند و اطلاع دارم که معاونت پژوهشی، معاونت آموزشی و مدیریت دانشگاه، با تمام توان دارند تلاش می‌کنند که امکانات و تجهیزات لازم برای آموزش دانشجویان و تحقیقات علمی در این بخش را فراهم کنند. اما شرایط فعلی، محدودیت‌هایی گذاشته که امیدواریم با درایت و تدبیر برطرف شود و تعاملات علمی ما با جهان افزایش یابد تا بتوانیم به توفیقات بیشتری برای پیشرفت کشورمان دست پیدا کنیم.
اگر زمینه‌ها و امکانات فراهم شود ما با 3 تا 5 سال کار قادر خواهیم بود جایگزین های تجاری بافت پوست و استخوان را در دانشگاه علوم پزشکی مشهد داشته باشیم. البته ساخت بافت و اندام یک کار تیمی و گروهی است و ممکن است با مشارکت و تلاش چندین دانشگاه داخلی یا خارجی، ممکن شود اما در دانش، ما مرز نداریم و همه‌ی دانشوران جهان، برای یک هدف تلاش می‌کنند، رشد و تعالی انسان.
رئیس دانشگاه علوم پزشکی مشهد ابراز کرد: پرستاران حلقه ناگسست درمان هستند چرا که هر جایی که پزشکی حضور داشته باشد پرستار نیز در کنار او برای خدمت به بیماران حاضر است و ساعات بیشتری را با بیماران می گذرانند.
